Historia
Na przełomie X i XI wieku na terenie Ostrowa Tumskiego wzniesiony został piastowski gród. Pełnił on funkcję administracyjną jako siedziba kasztelana oraz militarną, strzegł brodu na rzece Odrze, otwierającego drogę na szlak prowadzący do centrum państwa. Jego obrońcy szczególnie wsławili się w 1109 roku, odpierając najazd armii cesarza Henryka V. W grodzie często bywali władcy polscy, a po podziale dzielnicowym z 1138 roku książęta śląscy. Gdy w 1177 roku między synami Władysława Wygnańca, Bolesławem i Mieszkiem, wybuchła walka, do konfliktu włączył się również najmłodszy z braci, Konrad. Ostatecznie w posiadanie przypadł mu Głogów i Legnica, a od seniora, Kazimierza Sprawiedliwego uzyskał tytuł margrabiego głogowskiego („Glogoviensis marchie principea creat”). Po bezdzietnym zgonie Konrada Głogów przypadł Henrykowi Brodatemu, który około 1230 roku postanowił na drugim brzegu rzeki założyć miasto i przesiedlić do niego ludność starego grodu. Wraz z miastem lokacyjnym utworzona miała zostać nowa siedziba władcy, bowiem drewniano – ziemny gród nie spełniał już wymogów ówczesnych warunków mieszkalnych i obronnych. Ostatecznie został opuszczony na rzecz zabudowań lewobrzeżnych, a teren po nim książę przekazał Kościołowi.
W połowie XIII wieku, w okresie gdy uformowane zostało księstwo głogowskie, z inicjatywy księcia Konrada I głogowskiego, w północno – zachodnim narożniku miasta zaczęto wznosić zamek. Początkowo była to budowla drewniana z wolnostojącą, murowaną wieżą, usytuowaną przy brodzie przez Odrę. W 1291 roku zamek spłonął, w czasie wielkiego pożaru Głogowa. Odbudowany został przez Henryka III, który włączył murowaną już warownię w system murów obronnych miasta.
W trakcie walk o Wrocław między Henrykiem III a Henrykiem Grubym legnickim, na zamku głogowskim więziono księcia legnickiego. Został on umieszczony na rozkaz Henryka III w specjalnie skonstruowanej ciasnej skrzyni z dwoma jedynie otworami: do jedzenia i wydalania. Po trzech miesiącach zamknięcia, gdy ciało więźnia zaczęło toczyć robactwo, zgodził się on na ustępstwa by oddać część księstwa wrocławskiego oraz zapłacić wysoki okup.
W XIV wieku, po śmierci w 1331 roku Przemka, syna Henryka III, zamek znalazł się w rękach królów czeskich. Jan Luksemburczyk ustanowił wówczas na zamku burgrabiego, Hinka z Dubu, jednak już po sześciu latach przekazał ziemię głogowską w dożywocie Henrykowi jaworskiemu w zamian za część Łużyc. Za spadkobiercę praw do Głogowa uznał się również Henryk V Żelazny. Rozpoczął on z czeskim królem wojnę, w wyniku której w 1344 roku otrzymał w lenno połowę księstwa. W 1361 roku część królewską otrzymał dożywotnio książę świdnicko – jaworski Bolko II, a po jego śmierci, od 1384 zamek był w rękach lenników królów czeskich, książąt cieszyńskich. Ponieważ Piastowie głogowscy utracili dawną siedzibę, w 1406 roku Jan I zdecydował się wybudować we wschodniej części Głogowa drugi zamek. Uzyskał przy tym pomoc mieszczan głogowskich, za co zwolnił ich z opłat na rzecz sądu ziemskiego. Nowy zamek nie był jednak budowlą zbyt okazałą, bardziej przypominał obronny dom przystawiony do murów obronnych. Szybko też popadł w zaniedbanie i w 1480 roku ostatecznie został sprzedany.
Po śmierci księcia Henryka XI Głogów stał się celem zmagań elektora brandenburskiego i księcia Jana II żagańskiego. Miasta i zamku broniła wówczas Małgorzata Cilly, wdowa po księciu cieszyńskim Władysławie, oczekująca na posiłki księcia cieszyńskiego Kazimierza. Jednak Jan II 11 marca 1480 roku opanował całe miasto i rozpoczął oblężenie zamku. Ostrzeliwał go nie tylko pociskami, ale podobno i beczkami z padliną zwierzęcą oraz rożnymi nieczystościami. Osłabiło to zapał obrońców, a po zatrzymaniu odsieczy i 7 tygodniach oblężenia Małgorzata rozpoczęła pertraktacje pokojowe w wyniku których opuściła Głogów. Zamek musiał ucierpieć w trakcie walk. Jego stan z pewnością pogorszył jeszcze pożar z 1488 roku, nie ma jednak żadnych informacji o prowadzonych naprawach.
Inicjatorem odbudowy zamku mogli być późniejsi królowie polski Jan Olbracht lub Zygmunt Jagiellończyk, którzy zarządzali księstwem głogowskim w latach 1491-1506 jako namiestnicy króla Czech i Węgier. Jan Olbracht ustanowił w Głogowie jako starostę Jana Karnkowskiego, który stosował tak surowe metody zarządzania, iż po dwóch latach wywołał bunt mieszczan, zakończony uwięzieniem na zamku burmistrza i kilku ławników. Zygmunt Jagiellończyk przebywał w Głogowie już osobiście od 1502 roku i to prawdopodobnie on był inicjatorem większych napraw i renesansowej przebudowy zamku. W 1508 roku zwrócił go bratu Władysławowi, królowi Czech i Węgier, który ustanowił w nim starostów. W 1517 roku w Głogowie wybuchł wielki pożar. Prawdopodobnie stawił on także i zamek.
W 1526 roku w wyniku śmierci Władysława Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, Śląsk wraz z księstwem głogowskim znalazł się w rękach Habsburgów, a w imieniu królów czeskich władzę w księstwie zaczęli sprawować ich starostowie. W 1574 roku część zabudowań zamku uległa zawaleniu, kolejne straty przyniosła wojna trzydziestoletnia. W XVII wieku dokonano gruntownej przebudowy zniszczonego zamku, który ostatecznie uzyskał formę czteroskrzydłowego pałacowego założenia o barokowym wystroju. W 1945 roku zamek został poważnie zniszczony, przywróciła go do życia odbudowa z lat 60-tych XX wieku.
Architektura
Średniowieczny zamek leżał w linii fortyfikacji miejskich, w północno – zachodnim narożniku Głogowa, gdzie sąsiadował z bramą Odrzańską. Z trzech kierunków, w tym od strony miasta, otoczony był fosą, natomiast od północy zabezpieczało go koryto Odry. Na południe od zamku leżały stajnie książęce i ogród, od wschodu zaś rozwinęło się gospodarcze przedzamcze. Początkowo obwarowania były drewniano – ziemne, o formie palisady bądź częstokołu, z ziemnym wałem, który na południu znajdował się w odległości 80 metrów od późniejszych murów zamku.
Najstarszym elementem murowanym była masywna, cylindryczna, wolno stojącą, wzniesiona z cegły wieża. Obecnie ma ona 24 metry wysokości (pierwotna jest nieznana), średnicę u podstawy 8,9 metra, a jej mury grube są na 2,7 metra. Oryginalne wejście znajdowało się kilka metrów nad poziomem dziedzińca, prawdopodobnie przez portal na wysokości drugiego piętra, umieszczony od strony wschodniej lub przez drugi, wychodzący na północny – zachód. Do wejścia prowadziły drewniane, zewnętrzne schody, drabina lub pomost z korony murów obronnych. Wieża powstała jako typowy bergfried. W dolnej kondygnacji umieszczono wysoką komorę, prawdopodobnie wykorzystywaną jako wiezienie, dostępną jedynie przez klapę z wyższej kondygnacji. Trzy górne pomieszczenia służyły jako magazyny i miejsca schronienia. W średniowieczu wieżę zapewne wieńczył krenelaż, widoczny jeszcze na rycinach z XVIII wieku.
Gotycki zamek wzniesiono na planie prostokąta, którego wewnętrzny dziedziniec otaczał mur o grubości 2,4 metra. W jego obręb włączono wieżę cylindryczną, jednak pozostała ona wolnostojąca w południowo – zachodnim narożniku. Do wewnętrznych ścian murów przystawiono trzy jednopiętrowe budynki: pierwszy w narożniku północno – wschodnim o kształcie litery „L” i wymiarach 12,5 x 8 metrów, drugi w narożniku południowo – wschodnim o wymiarach 12 x 7,5 metra oraz trzeci przy zachodnim murze o wymiarach 20,5 x 7 metrów. Nie wiadomo w którym z budynków znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne i mieszkalne, a w którym gospodarcze lub być może kaplica (wspominana w źródłach pisanych od 1488 roku). W późniejszym okresie budynki wschodnie zapewne stanowiły jedną bryłę, przykrytą podwójnym dachem. Wszystkie skrzydła posiadały sklepione kolebkowo piwnice o układzie pomieszczeń takim samym jak w przyziemiu. Wjazd do zamku usytuowano po stronie wschodniej, a studnię o głębokości 11 metrów odnaleziono po stronie południowej.
Stan obecny
Ze średniowiecznego zamku książąt głogowskich obecnie zobaczyć możemy XIII-wieczną cylindryczną wieżę, otoczoną przez bryłę zamku ukształtowanego w czasach nowożytnych. Mury obwodowe czterech skrzydeł pod współczesnymi tynkami kryją gotycki rdzeń, zwłaszcza po stronie wschodniej i zachodniej. Z okresu gotyku pochodzić ma także narożna skarpa od strony fosy i nieliczne fragmenty murów ukryte pod tynkami ścian od strony dziedzińca. Wnętrze wieży oraz jej zwieńczenie uległo całkowitemu przekształceniu. Na zamku ma siedzibę Muzeum Archeologiczno-Historyczne oraz Towarzystwo Ziemi Głogowskiej. Muzeum otwarte jest od środy do niedzieli w godzinach 10.00-17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewski T., Głogów średniowieczny do końca XIII wieku, Głogów 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Zamek w Głogowie, 30 lat głogowskiego muzeum, red. L.Lenarczyk, Głogów – Wrocław 1997.