Historia
Pierwszy kościół parafialny Gliwic prawdopodobnie wzniesiony został wraz z lokacją miasta około połowy XIII wieku. Poświadczyła go wzmianka źródłowa o parafii i księdzu imieniem Henryk z 1279 roku oraz kolejna wzmianka z 1286 roku, która wymieniła plebana Petrusa. Sam kościół parafialny bezpośrednio odnotowywany był w latach 1318-1320.
Budowę gotyckiego kościoła farnego zainicjowano w pierwszej połowie XIV wieku, przy częściowym wykorzystaniu murów starszej budowli. Prace rozpoczęto od wzniesienia prezbiterium, przy czym w trakcie jego budowy zmieniono plany i górną część wykonano ze znacznie cieńszymi murami. W drugiej połowie XIV wieku przystąpiono do budowy korpusu nawowego, w XV wieku powiększono kościół o dwie kaplice, a około 1504 roku rozpoczęto prace nad wieżą zachodnią. Już w okresie renesansu została ona podwyższona o część ośmioboczną i zwieńczona nowym hełmem.
W 1601 roku kościół uszkodzony został w trakcie pożaru, co powtórzyło się także w 1711 roku. Wymieniony musiał zostać wówczas hełm wieży, a wkrótce potem dobudowana została barokowa kaplica Anioła Stróża i kruchta. W 1830 roku i następnie w latach 1930 – 1933 przeprowadzono gruntowną renowację kościoła, w trakcie której między innymi wylicowano elewacje, wymieniono część maswerków oraz wzniesiono na nowo górną część wieży wraz z jej przyporami.
Architektura
Kościół wzniesiony został w północno – zachodniej, najwyżej położonej części miasta lokacyjnego, w pobliżu miejskich murów obronnych i bramy Raciborskiej. Zbudowano go z cegły o układzie gotyckim z wykorzystaniem zendrówek pokrytych jasną glazurą i kamieni wykorzystanych do opracowania detali architektonicznych. Otrzymał formę budowli trójnawowej, halowej, posiadającej korpus nawowy o wymiarach 24,8 x 19,7 metra i wysokości 17,1 metra, wydłużone, od wschodu zakończone wielobocznie prezbiterium o wielkości 18,1 x 8,1 metra i wysokości 16,2 metra, oraz zakrystię i skarbiec przyległe do niego od północy. W XV wielu wzniesiono dwie kaplice po stronie południowej, połączone narożną przyporą, która stała się elementem ich wielobocznego zamknięcia. Na początku XVI stulecia od zachodu dobudowana została czworoboczna wieża, pierwotnie sięgająca nieco wyżej niż kalenica dachu korpusu.
Elewacje zewnętrzne kościoła opięte zostały uskokowymi, wysokimi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, wyznaczającymi podział na przęsła. Ponadto mury opięto cokołem z profilowanym gzymsem oraz tworzącym podział horyzontalny gzymsem kapnikowym i gzymsem wieńczącym pod okapami dachów. W elewacji północnej zakrystii i skarbca na piętrze umieszczono rząd płycin o krzyżowym podziale.
Wnętrze korpusu nawowego oświetlały od północy i południa po cztery wysokie, ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna, wypełnione maswerkami, prawdopodobnie trójdzielne, oraz czwórdzielne w nieco szerszych oknach zachodnich. Prezbiterium oświetlały jeszcze wyższe okna ostrołuczne, co charakterystyczne, bardzo wąskie, jako że ich szerokość dostosowana była do pierwotnie niższej wysokości murów obwodowych, które po zmianie planów, na poziomie około 9 metrów podwyższono. Pozbawione okien zostały dwa północne przęsła prezbiterium z powodu usytuowania tam zakrystii i skarbca. Zamiast okna w przęśle środkowym zastosowano blendę, zamkniętą dwoma ostrołukami połączonymi wspólnym wspornikiem.
Do środka korpusu pierwotnie prowadziły trzy portale: zachodni oraz dwa boczne od północy i południa. Boczne otrzymały formę profilowaną, ostrołuczną, osadzoną na wysokim wielobocznym cokole. Smuklejszy portal południowy ujęty został w profilowane obramienie, prawdopodobnie prostokątne (ostrołuczne zmieściłoby się pod sklepieniem późniejszej kruchty, a więc nie trzeba by go demontować).
Wysokie wnętrze prezbiterium przykryto późnogotyckim sklepieniem sieciowym (w wieloboku wschodnim przechodzącym w gwiaździste), opartym na wysoko zawieszonych wspornikach geometrycznych i zdobionych maskami. W czteroprzęsłowym korpusie zastosowano sklepienia gwiaździste, przy czym przęsła zachodnie były nieco dłuższe od pozostałych. Sklepienia oparto na ośmiobocznych filarach przechodzących bezpośrednio w arkady (bez strefy głowic). Żebra po dojściu do ścian i filarów ucięto poziomo, a dolne partie murów pozostawiono gładkie. W miejscu połączenia żeber nałożono zworniki talerzowe, o kształcie tarcz herbowych z rysunkami głów ludzi i zwierząt. Dwuprzęsłowe wnętrze kaplicy Panny Marii przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami spoczywającymi na geometrycznych zwornikach, zaś kaplicę św. Krzyża sklepieniem sieciowym.
Stan obecny
Zewnętrzne elewacje zachowanego do dziś kościoła zostały w wielu miejscach wylicowane na początku XX wieku, choć użyto cegieł o podobnych wymiarach do średniowiecznych, także przy zachowaniu glazurowanych główek. Gotycki kościół częściowo przysłonięty został nowożytnymi dobudówkami: kruchtą i kaplicą południową oraz górnym piętrem zakrystii. Przekształcona została górna część wieży, od okresu międzywojnia wzmocniona przyporami. Wykonano wówczas także nowe maswerki w prezbiterium.
Spośród detali architektonicznych przetrwały sklepienia we wszystkich gotyckich częściach kościoła (sklepienie zakrystii zbudowano w XVIII wieku), oraz dwa gotyckie boczne portale prowadzące do korpusu, choć niestety portal południowy jest dziś uszkodzony. W kaplicy Panny Marii widoczne są ścienne freski z około 1470 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.