Historia
Romański kościół parafialny św. Mikołaja i Wniebowzięcia NMP wzniesiony został w drugiej połowie XI wieku. Prawdopodobnie zbudowany został już po najeździe czeskiego księcia Brzetysława z 1039 roku, w ramach odbudowy ze zniszczeń Giecza. Był jedną z niewielu murowanych budowli na terenie państwa polskiego, choć biorąc pod uwagę niewielkie rozmiary nie mogło w nim przebywać naraz więcej niż około 30 wiernych. Zapewne dlatego w okresie rozkwitu regionu pod koniec XII wieku lub na przełomie XII i XIII stulecia na jego miejscu powstała nowa, większa świątynia (mieszcząca już około 140 osób). Imię jej fundatora nie jest znane, przypuszczać jedynie można, iż był to władający wówczas Wielkopolską Mieszko III Stary.
Kościół prawdopodobnie był ośrodkiem przygrodowego życia targowego w pobliżu Giecza, który odgrywał pierwszoplanową rolę w państwie pierwszych Piastów, co dobitnie wyraził kronikarz Anonim zwany Gallem. Kościół i istniejący wokół niego cmentarz stał się również miejscem pochówku wielu mieszkańców wsi, tutaj odbywać się także mogły procesje i nabożeństwa, zwłaszcza w okresie wielkiego postu. Od samego początku budowla miała wezwanie maryjne, a dopiero w późniejszym okresie, być może w związku z fundacją ołtarza bocznego, do pierwotnego wezwania zaczęto dodawać drugie, związane ze św. Mikołajem. Nie było ono jednak wpisywane na stałe, a pojawia się wyłącznie okresowo.
Kościół był wielokrotnie remontowany. Najważniejsza z restauracji miała miejsce po pożarze w 1713 roku, kiedy zniszczona została górna część budowli wraz ze stropem oraz kamienna zakrystia. Kolejne naprawy przeprowadzono w końcu XVIII i w połowie XIX stulecia, oraz w 1881 i 1900 roku. W XIX wieku do średniowiecznego zabytku dobudowano przypory oraz drewnianą kruchtę i zakrystię, a nieco wcześniej w XVIII wieku drewnianą wieżę. W latach 1951-1953 przeprowadzono prace wzmacniające grunt oraz ściany kościoła, oraz na szczęście rozebrano XIX-wieczne dobudówki.
Architektura
Wczesnośredniowieczny kościół wybudowano w centrum osady o charakterze targowym, na szczycie niewielkiego, choć wyraźnie zarysowanego w krajobrazie wzniesienia, po wschodniej stronie niewielkiej rzeki Maskawy. Był on oddalony o około 300 metrów od gieckiego grodziska, znajdującego się po jego południowo – zachodniej stronie.
Pierwsza świątynia z XI wieku była niewielką, jednonawową budowlą o prostokątnej nawie i przylegającej do niej od wschodu apsydzie. Szerokie fundamenty dźwigały mury budowli o niewielkim wnętrzu: nawa miała długość jedynie około 5,3 metra, a szerokość zaledwie 3,6 metra. Wnętrze apsydy wykreślono na planie podkowy o średnicy około 2,5 metra i połączono z nawą otworem o szerokości około 2 metrów. Być może w zachodniej części nawy mieściła się empora. Świątynia była zorientowana idealnie po linii późniejszego kościoła, z nieznacznym przesunięciem na północ. Jej fundamenty wykorzystano częściowo do wzniesienia XII-wiecznej budowli, której mury naziemne miejscami posadowiono bezpośrednio na nich.
Kościół z XII/XIII wieku wzniesiono z kostki granitowej i gnejsu jako budowlę jednonawową, z krótkim przęsłem prezbiterialnym zakończonym półkolistą apsydą. Nawa kościoła osiągnęła długość 8,35 metra i szerokość 5,72 metra. Prezbiterium usytuowane na planie prostokąta umieszczonego poprzecznie do osi świątyni, otrzymało długość 1,96 metra, przy szerokości równej 5,52 metra. Zwieńczony półkoliście portal wejściowy umieszczono od strony południowej. Wewnatrz odkryto relikty fundamentu, skłaniające do przypuszczeń o funkcjonowaniu w kościele empory zachodniej. Jeśli istniała to była ona raczej drewniana, podparta na kamiennym filarze i niepowiązana z bocznymi murami nawy kościoła. We wnętrzu kościoła umieszczone zostały również na obu ścianach przęsła prezbiterium dwie nisze sediliów.
Stan obecny
Kościół w Gieczu to jeden z najlepiej zachowanych obiektów romańskiej architektury sakralnej na terenie Wielkopolski. Swój obecny stan zachowania zawdzięcza jednak zabiegom konserwatorskim wykonanym w latach 50-tych XX wieku oraz na przełomie XX i XXI stulecia. W trakcie tych prac zwietrzałe kamienie lica ścian zostały wymienione na nowe, a te których stan zachowania pozwalał na dalsze użytkowanie, zostały wyciągnięte i zapewne zmieniły swoje pierwotne położenie. Także portal wejściowy oraz część ościeży okiennych jest współczesną rekonstrukcją. Dwa oryginalne okna, obustronnie rozglifione, zachowały się w murze północnym. Wschodnie było częściowo zamurowane, nie naruszono więc jego struktury. Obecnie we wnętrzu kościoła znajduje się późnogotycka kropielnica z piaskowca w formie kielicha liturgicznego i późnogotycka drewniana figura Madonny z Dzieciątkiem. Zachował się także łuk tęczy, wnęka sedilii oraz relikty stipesu ołtarza.
pokaż kościół św Mikołaja na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Różański A., Ecclesiae laicorum w Wielkopolsce – przykład Giecza [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Różański A., Jednoprzestrzenne kościoły romańskie z terenu Wielkopolski, Poznań 2010.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.