Historia
Kościół farny pod wezwaniem św. Mateusza zbudowany został w Gębicach na przełomie XV i XVI wieku, w mieście dzierżawionym od monarchów przez starostów z rodu Oporowskich, którzy najpewniej dokonali jego fundacji. Inicjatywę budowy konkretnie przypisuje się wojewodzie brzeskiemu Janowi Oporowskiemu, jego bratankowi Andrzejowi II, wojewodzie łęczyckiemu lub Janowi II, także wojewodzie brzesko – kujawskiemu. Wiadomo, iż konsekracji ukończonej budowli dokonał biskup sufragan włocławski Maciej Drzewicki w 1516 roku.
W drugiej połowie XVIII wieku kościół przekazano w opiekę norbertankom ze Strzelna, które wespół z dzierżawcą miasta doprowadziły do przebudowy fary w stylu barokowym. Kościół w latach 1862 – 1874 poddany został daleko posuniętej regotyzacji, w trakcie której między innymi na miejscu starej, zrujnowanej wieży wzniesiona została neogotycka kruchta. Wieżę wzniesiono w 1892 roku, już jako budowlę wolnostojącą, w pewnym oddaleniu od kościoła. W 1950 roku fara uszkodzona została przez pożar, po którym częściowo trzeba było rekonstruować sklepienia.
Architektura
Kościół gębicki wzniesiony został jako budowla trójnawowa, halowa, składająca się z trójprzęsłowego korpusu i szerszego niż nawa główna prezbiterium o długości dwóch przęseł i z trójbocznym zamknięciem na wschodzie. Po północnej stronie prezbiterium umieszczono podłużną zakrystię ponad którą powstała empora, zapewne przeznaczona dla starostów królewskich, natomiast po zachodniej stronie kościoła pierwotnie mogła znajdować się wieża (jej relikty miały zostać przebudowane w XIX wieku na kruchtę). Fara gębicka prawdopodobnie powstała z inspiracji kościoła parafialnego w Bninie, lecz z wydzielonym prezbiterium zamiast obejścia (najpewniej z powodu mniejszej rangi miasta).
Elewacje zewnętrzne kościoła zostały bogato udekorowane cegłą zendrówką, tworzącą w dolnych partiach romboidalne wzory. Zostały także w całości, poza zakrystią, wzmocnione uskokowymi przyporami pomiędzy którymi przepruto ostrołukowe okna (wyjątkiem była ślepa ściana północno – wschodnia prezbiterium). Ponadto dekoracje uzupełniały fryzy podokapowe, dwie nisze zamknięte łukiem w ośli grzbiet po północnej stronie nawy oraz przede wszystkim schodkowe szczyty korpusu nawowego, wypełnione blendami, rożnego rodzaju fryzami i dekoracjami z ceglanych kształtek. Blendami ozdobiono także dwa półszczyty nad zakrystią.
Wewnątrz korpus nawowy podzielony został na nawy dwoma parami ośmiobocznych filarów, podtrzymujących XVI-wieczne, późnogotyckie sklepienia sieciowe i gwiaździsto – sieciowe, co charakterystyczne nie rozdzielone arkadami międzynawowymi. Sklepienie sieciowe, choć o innym układzie, zastosowano także za ostrołukową arkadą tęczy, w prezbiterium, natomiast dwa pomieszczenia w północnej zakrystii przykryto sklepieniem kolebkowym.
Stan obecny
Kościół zachował do czasów współczesnych późnogotycką bryłę i układ, za wyjątkiem rozebranej wieży zachodniej, na miejscu której stoi dziś nowożytna kruchta. Druga neogotycka kruchta znajduje się dziś także po stronie południowej, prawdopodobnie na miejscu przedsionka późnogotyckiego (odnotowanego w 1582 roku). Wewnątrz częściowej rekonstrukcji wymagały sklepienia, uszkodzone w trakcie pożaru z 1945 i 1950 roku. Spośród oryginalnych detali oprócz fryzów, blend, profilowanego gzymsu przy cokole, dojrzeć można trzy późnogotyckie, ozdobne kafle wmurowane w przyporę prezbiterium, tarczę z herbem i datą 1510 na przyporze północnej, a na sąsiedniej napis minuskułowy z gmerkiem i wmurowaną kulę armatnią (kolejne wmurowano również w innych miejscach kościoła).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.