Historia
Krzyżacki zamek w Gdańsku powstał około 1340-1343 roku na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu książąt pomorskich z inicjatywy wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg. Był siedzibą krzyżackiego komtura i stanowił ważny punkt administracyjny oraz militarny. Cła pobierane przy zamku, a także sama działalność gospodarcza komtura przynosiły zakonowi olbrzymie dochody, kosztem kupieckiego miasta. Komtur gdański jako członek rady wielkich mistrzów z Malborka, zajmował ważne stanowisko w krzyżackiej hierarchii. Zamek był także architektonicznym symbolem potęgi Zakonu, mającym przypominać o krzyżackich rządach gdańskiemu patrycjatowi i przybywającym do miasta zagranicznym kupcom. Gdy w 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, komtur zamkowy Konrad Pfersfelder poddał zamek, a gdańszczanie niezwłocznie przystąpili do jego rozbiórki. Tłumaczyć to można zarówno potrzebą zniszczenia symbolu krzyżackiego władztwa, jak i przezornemu zlikwidowaniu warowni która w przyszłości mogła zagrażać interesom miasta.
Architektura
Zamek usytuowany był na północny wschód od Głównego Miasta i na południowy wschód od Starego Miasta. Wzniesiony został na planie nieregularnego trapezu z najdłuższym bokiem przylegającym do rzeki Motławy, a najkrótszym, północnym, graniczącym ze Starym Miastem.
Zamek górny wznosił się w południowo – wschodniej części założenia. Był budowlą regularną, zapewne czworoboczną i czteroskrzydłową o boku długości około 52 metrów. W narożnikach znajdowały się wysunięte na połowę szerokości masywne wieże, na planie kwadratu o bokach 8,5×8,5 metra. Wieża północno – wschodnia miała większe wymiary o bokach długości 10,9×10,9 metra i prawdopodobnie pełniła funkcję stołpu lub raczej strażnicy czy też dzwonnicy. Flankowała ona także wjazd na zamek wysoki w skrzydle północnym, chroniony dodatkowo przez przedbramie. W skrzydle północnym znajdował się zapewne bogato dekorowany kościół zamkowy, natomiast od wschodu prawdopodobnie usytuowane było gdanisko z gankiem przerzuconym nad fosą. Zamek wysoki otoczony był murem parchamu z narożnymi basztami. Przebadana baszta północno – wschodnia miała wymiary 6,5×6,5 metra, być może w niej znajdował się łańcuch służący do zamykania gdańskiego portu.
Od północy i zachodu do zamku górnego przylegało otoczone podwójną fosą przedzamcze. Odkryte wały sugerują iż było ono podzielone na dwie odrębnie umocnione strefy. Główna brama położona była po stronie zachodniej i prowadziła do Starego Miasta. Kolejna brama prawdopodobnie wiodła na południe, na nadbrzeże Motławy, a ostatnia prowadziła przez trapezowatą wieżę do portu nad Wisłą. W południowo – zachodnim narożniku zamku znajdowała się cylindryczna baszta przystosowana do użycia broni palnej. W końcu XV wieku została nazwana Basztą na Targu Rybnym, następnie basztą Łabędź i po przebudowaniu została elementem obronnym Głównego Miasta. W jej pobliżu, na przedzamczu zachodnim nad Motławą znajdowało się ponadto wiele zabudowań, które można identyfikować z budynkami reprezentacyjnymi, prawdopodobnie mieszkaniem komtura lub pokojami gościnnymi wielkiego mistrza. Był to dwutraktowy budynek połączony z wieżą, latrynami, bramą i kuchnią ze studnią. Za osłoną warowni funkcjonował kontrolowany przez załogę twierdzy port. W razie potrzeby był on zamykany łańcuchem, przeciągniętym przez Motławę z zamku do strażnicy umiejscowionej na wyspie Ołowianka.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Teren który zajmował, wyznaczony mniej więcej ulicami Wartką i Sukienniczą, zajmuje dziś nowożytna zabudowa i nieużytki. Spośród obwarowań zamku zachował się jedynie niewielki fragment muru parchamu z zamurowanym krenelażem oraz mur zewnętrzny czworobocznej wieży, wmurowany w fasadę domu przy ulicy Wartkiej. Możliwe też, iż baszta Łabędź powstała na miejscu jednej z baszt przedzamcza.
pokaż relikty przedzamcza na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Zbierski A., Port gdański na tle miasta w X-XIII wieku, Gdańsk 1964.