Historia
Krzyżacki zamek w Gdańsku zbudowano po 1335 roku, na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu książąt pomorskich, z inicjatywy wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg. Krzyżacy zajęli gród w 1308 roku w ramach odsieczy przed wojskami brandenburskimi, które walczyły wówczas z polską załogą księcia Władysława Łokietka, jednak po zniesieniu oblężenia nie zwrócili go prawowitym właścicielom, lecz wymordowali przeciwników politycznych. Już w 1310 roku w źródłach pisanych wzmiankowany był gdański komtur Heinrich („Heynricus commendator Gdanensis”), mający zapewne siedzibę jeszcze w odbudowanym grodzie. Prace budowlane nad zamkiem poświadczone zostały w dokumentach w 1338 i 1350 roku, w osobie mistrza kamieniarskiego Ulrika Ysera oraz pracującego przy gdańskim zamku mistrza cegielnego.
Gdański zamek jako siedziba krzyżackiego komtura stanowił ważny punkt administracyjny oraz militarny, między innymi ze względu na przyjmowanie w nim zmierzających do Prus kontyngentów zaciężnych. Cła pobierane przy zamku, a także sama działalność gospodarcza komtura przynosiły zakonowi olbrzymie dochody, kosztem kupieckiego miasta. Komtur gdański jako członek rady wielkich mistrzów z Malborka, zajmował ważne stanowisko w krzyżackiej hierarchii. Zamek był także architektonicznym symbolem potęgi zakonu, mającym przypominać o krzyżackich rządach gdańskiemu patrycjatowi i przybywającym do miasta zagranicznym kupcom.
W drugiej połowie XIV wieku prace budowlane na zamku gdańskim w zasadniczym zrębie zapewne były już ukończone. Musiały jednak zostać podjęte działania w związku z przesunięciem koryta rzecznego Wisły, co wymusiło wykopanie dodatkowej fosy wschodniej w 1371 roku. Kolejne fundusze musiały zostać wydane na naprawy po pożarze zamku z 1394 roku („castellum Gdanczk perit igne”), katastrofie odnotowanej w księdze bractwa księży z gdańskiego kościoła Mariackiego. Być może jakieś przekształcenia zamku prowadzone były w związku z pobytem w Gdańsku w latach 1390-1391 hrabiego Henryka Derby, późniejszego króla Anglii, a także z krótkotrwałym połączeniem urzędu wielkiego szatnego z komturstwem gdańskim.
W trakcie wojny polsko – krzyżackiej z lat 1409-1411 Gdańsk poddał się władzy polskiego króla Władysława Jagiełły, który wysłał do miasta swego przedstawiciela, kasztelana kaliskiego Janusza z Tuliszkowa, w celu odebrania hołdu rady i ludności. Gdańszczanie zażądali od komtura Jana von Schönfeld kapitulacji zamku, ten jednak wynegocjował z królem umowę, w której zobowiązał się do otwarcia bram zamku w razie upadku Malborka. Ostatecznie nie doszło do tego wówczas, dlatego zamek gdański jako jeden z nielicznych pozostał niezdobyty, a okoliczne tereny wróciły pod władzę zakonu na mocy pierwszego pokoju toruńskiego z 1411 roku. W trakcie wojny gdańszczanie mieli przegrodzić palami Motławę, łańcuchem zamknąć dostęp do portu oraz wybudować lub przebudować basztę Rybacką w pobliżu zamku. Te wrogie w stosunku do zakonu działania oraz konflikt z radą miejską o ustanowienie nadzwyczajnego podatku poskutkowały w 1411 roku uwięzieniem i zamordowaniem burmistrzów Konrada Letzkau i Arnolda Hechta.
W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, a następnie trzynastoletnia wojna polsko – krzyżacka. Gdański komtur zamkowy Konrad Pfersfelder już w pierwszym roku jej trwania poddał zamek, a gdańszczanie niezwłocznie przystąpili do jego rozbiórki, motywowanej zarówno potrzebą zniszczenia symbolu krzyżackiego władztwa, jak i przezornemu zlikwidowaniu warowni która w przyszłości mogła zagrażać interesom miasta. Król Kaziemierz Jagiellończyk zaakceptował dokonane fakty i zobowiązał się nie odbudowywać zamku. Jego niektóre części musiały jeszcze przez dość długi czas stać, bowiem dopiero w 1493 roku przeprowadzono rozbiórkę stajni na podzamczu i wtórnie użyto jej więźby dachowej w prezbiterium kościoła św. Trójcy. W latach 1518-1519 oczyszczono fosę zamkową i wzniesiono nowe budynki na terenie zamku. Do bardziej gruntownego rozparcelowania terenu zamku i jego zastawienia zabudową miejską doszło zapewne w pierwszej połowie XVII wieku.
Architektura
Zamek usytuowany był na północny – wschód od Głównego Miasta gdańskiego i na południowy – wschód od Starego Miasta. Po stronie południowej zabezpieczony był wodami rzeki Motławy, na wschodzie natomiast szerokim korytem Wisły, pierwotnie płynącej w bliskiej odległości od książęcego grodu, na miejscu którego powstał zamek. Przesunięcie koryta Wisły nastąpiło już w drugiej połowie XIV wieku, co wymusiło przekopanie fosy od strony wschodniej. Również z pozostałych dwóch stron zamek chroniony był nawodnionymi, zdwojonymi rowami, a kolejne fosy rozdzielały poszczególne części założenia: dom konwentu tworzący zamek górny, zachodnie podzamcze portowe i północne podzamcze gospodarcze. Cały zamek wzniesiony został na planie nieregularnego wieloboku z najdłuższym bokiem przylegającym do rzeki Motławy, a najkrótszym, północnym, graniczącym ze Starym Miastem.
Zamek górny wznosił się w południowo – wschodniej części założenia. Był budowlą regularną, zapewne czworoboczną i czteroskrzydłową o boku długości około 52 metrów, utworzoną z murów o grubości w przyziemiu wynoszącej 4,5 metra. W narożnikach znajdowały się wysunięte na połowę szerokości wieże, utworzone na planie kwadratów o bokach długości 8,5 metra. Wieża północno – wschodnia miała większe wymiary o bokach długości 10,9 x 10,9 metra i prawdopodobnie pełniła funkcję stołpu (bergfriedu) lub raczej strażnicy czy też dzwonnicy. Jej podstawa była prostokątna, ale wyżej zapewne przechodziła w rzut ośmioboczny. Flankowała ona także wjazd na zamek wysoki w skrzydle północnym, chroniony dodatkowo przez przedbramie. W skrzydle północnym znajdował się zapewne bogato dekorowany kościół zamkowy, natomiast od wschodu prawdopodobnie usytuowane było gdanisko (dansker) z gankiem przerzuconym nad fosą.
Zamek górny otoczony był murem parchamu, który w części południowej i wschodniej był zewnętrznym murem całego założenia i łączył się z murami obu podzamczy. Parcham posiadał szerokość od 8,6 metrów na południu do 9,7 metra na wschodzie, przy szerokości muru wahającej się między 1,2 a 1,4 metra. Wzmacniały go narożne baszty na planie czworoboków. Spośród nich baszta południowo – wschodnia miała wymiary 6,5 x 6,5 metra. Być może to w niej znajdował się łańcuch służący do zamykania gdańskiego portu, gdyż na poziomie najniższej kondygnacji mieściła dwa masywne granitowe bloki ze szczeliną między nimi. W razie potrzeby przeciągnięty pomiędzy nimi łańcuch mógł blokować Motławę między zamkiem a strażnicą umiejscowioną na wyspie Ołowianka. Kolejna baszta, południowo – zachodnia, była nieco większa i nieznacznie wysunięta przed lico sąsiednich kurtyn, wzniesiona na planie kwadratu o wymiarach 8,6 x 8,6 metra. Być może na południowym odcinku parchamu w XV wieku wzniesiono kolejne baszty, znane ze źródeł ikonograficznych, w tym jedną mieszkalną, która miała służyć wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu. Brama w murze parchamu znajdowała się po stronie północnej, ale dodatkowy przejazd mógł funkcjonować na odcinku południowym, w celu ułatwienia komunikacji z nadbrzeżem.
Od północy i zachodu do zamku górnego przylegały oddzielone fosą, trapezowate w planie przedzamcza, których nieregularność mogła wynikać z konieczności dostosowania do obwałowań starszego grodu i naturalnych warunków terenowych. Otoczono je murami obronnymi o grubości około 1,8 metra, w linii których stało kilka baszt. W południowo – zachodnim narożniku zamku, po zewnętrznej stronie fosy, znajdowała się cylindryczna baszta przystosowana do użycia broni palnej. W końcu XV wieku została nazwana Basztą na Targu Rybnym, następnie basztą Łabędź i po przebudowaniu stała się elementem obronnym Głównego Miasta. Na terenie obu podzamczy rozmieszczone były zabudowania gospodarcze (siodlarnia, snycernia, piekarnia, spichlerz, kuźnia, wozownia, stajnie), sakralne (kaplica) oraz klasztorne (infirmeria). Na przedzamczu zachodnim nad Motławą znajdowało się ponadto wiele pomieszczeń identyfikowanych z funkcjami reprezentacyjnymi, mieszkaniem komtura lub pokojami gościnnymi wielkiego mistrza. Był to dwutraktowy budynek połączony z narożną wieżą lub basztą, latrynami i kuchnią ze studnią. Sąsiednia główna brama położona była po stronie zachodniej i prowadziła do Starego Miasta. Prawdopodbnie związana z nią była czworoboczna, wieżowa budowla przed zamkową fosą. Kolejna, wspomniana powyżej brama prawdopodobnie wiodła na południe, na nadbrzeże Motławy, być może przez teren trzeciego, niewielkiego podzamcza, a ostatnia prowadziła przez trapezowatą basztę do portu nad Wisłą.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Teren który zajmował, wyznaczony mniej więcej ulicami Wartką i Sukienniczą, zajmuje dziś nowożytna zabudowa i nieużytki. Spośród obwarowań zamku zachował się jedynie niewielki fragment muru parchamu z zamurowanym krenelażem oraz mur zewnętrzny czworobocznej baszty, wmurowany w fasadę domu przy ulicy Wartkiej. Możliwe też, iż miejska baszta Łabędź powstała na miejscu jednej z baszt przedzamcza. Niestety brakuje widocznych śladów najważniejszej części zamku, domu konwentu, którego obrys został zlokalizowany dzięki badaniom archeologicznym. Z zamku krzyżackiego pochodzić mogą granitowe kolumny Dworu Artusa (zniszczone w trakcie II wojny światowej), dwie głowice refektarza w klasztorze franciszkańskim, wspornik w kościele św. Bartłomieja oraz konsole w Dworze Artusa.
pokaż relikty przedzamcza na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Zbierski A., Port gdański na tle miasta w X-XIII wieku, Gdańsk 1964.