Historia
W początkach XIV wieku gdańszczanie korzystali z młyna u św. Wojciecha, dlatego przypuszcza się, że wówczas nie funkcjonował w Gdańsku jeszcze żaden młyn zbożowy. Wielki Młyn wybudowany został przez Krzyżaków około połowy XIV wieku na sztucznej wyspie kanału Raduni, w pobliżu garbarni, folusza, kuźni miedzi, tartaku, olejarni, szlifierni i kilka innych mniejszych młynów zbożowych. Pierwsza dotycząca go wzmianka pojawiła się w 1365 roku, jednak już przed 1338 rokiem z okolic Pruszcza Gdańskiego wykopano sztuczny kanał młyński, przechodzący przez Stare Miasto i uchodzący do Wisły. Przed 1356 rokiem Krzyżacy przekopali nowy kanał młyński, który biegnąc od Orunii, przejmował po drodze wody Potoku Siedleckiego.
W 1391 roku Wielki Młyn spłonął, lecz z uwagi na duże znaczenie wkrótce został odbudowany. Znacznie przyczyniły się do tego specjalne opłaty, wymuszone przez Krzyżaków na usługobiorcach. Około 1400 roku zbudowano kolejny ważny młyn wodny, zwany Małym, znajdujący się także na kanale Raduni na Starym Mieście. Pełnił on głównie funkcje spichrza dla produktów pochodzących z położonego po przeciwległej strony ulicy Wielkiego Młyna.
W 1454 roku Wielki Młyn opanowali gdańscy mieszczanie należący do antykrzyżackiego sprzysiężenia, co zapoczątkowało powstanie przeciwko zwierzchnictwu zakonu krzyżackiego. Po zwycięskiej dla Polski wojnie trzynastoletniej, król Kazimierz Jagiellończyk przekazał młyn gdańszczanom. Odtąd aż do 1939 roku pozostawał on w użyciu i produkował do 200 ton mąki dziennie. W czasie II Wojny Światowej został częściowo zniszczony. W 2016 roku przekazano go na potrzeby Muzeum Bursztynu.
Architektura
Wielki Młyn był jednym z największych średniowiecznych młynów zbożowych w Europie. Otrzymał 26 metrów wysokości i 41 metrów długości, Usytuowany na specjalnie w tym celu utworzonej na kanale Raduni wyspie, opływany był z dwóch stron przez wodę, co pozwoliło na podwojenie liczby kół młyńskich, a tym samym zwiększenie wydajności. Młyn posiadał początkowo 12, a następnie 18 kół czerpakowych o średnicy 5 metrów. Dzięki temu przerób sięgał 3,5 do 4 tysięcy łasztów ziarna rocznie, co dawało dziennie około 43 m3, przy założeniu pracy we wszystkie dni tygodnia za wyjątkiem niedziel.
Dwie dolne kondygnacje Młyna Wielkiego zajmowały koła młyńskie, zaś sześć wyższych pięter przeznaczonych było na magazyn. W dobudówce od wschodu można było piec chleb, następnie sprzedawany między innymi na pobliskim Moście Chlebowym przy ratuszu Starego Miasta. Jedyne elementy dekoracyjne budynku przejawiały się w rozczłonkowaniu obu szczytów wąskimi, ostrołukowymi wnękami mieszczącymi okna, oraz w zwieńczeniu szczytu zachodniego trzema ceglanymi sterczynami o bardzo prostej formie. Wokół Wielkiego Młyna powstało wiele innych budynków, takich jak: stajnie, ławy chlebowe i dom kierownika młynu.
Mały Młyn wzniesiony został ponad wodami kanału jako prosta, kalenicowa budowla o dwóch trójkątnych szczytach podtrzymujących dwuspadowy dach. Jedną ze ścian szczytowych ozdobiono wąskimi, podłużnymi ostrołukowymi wnękami mieszczącymi okna, pod którymi umieszczono półkolistą arkadę na przepływające wody kanału.
Stan obecny
Zachowane do dnia dzisiejszego dwa gotyckie młyny gdańskie, pomimo nowożytnych przekształceń i pozbawienia ich obecnie pierwotnej funkcji, stanowią jedne z najważniejszych na terenie Polski zabytków wczesnej techniki. We wnętrzu Młynu Wielkiego, znajduje się dziś Muzeum Bursztynu, natomiast Młyn Mały zajmowany jest przez pomieszczenia biurowe, przez co jego wnętrze nie jest udostępnione dla zwiedzających. W Młynie Wielkim oprócz kamieni szlachetnych, obejrzeć można dwa fragmenty kamiennego żarna, które służyło do przemiału zboża w mąkę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Paner H., Rozwój przestrzenny wczesnośredniowiecznego Gdańska w świetle źródeł archeologicznych, „Archaeologia Historica Polona”, tom 23, 2015.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.