Historia
W początkach XIV wieku na terenie Gdańska prawdopodobnie nie funkcjonował jeszcze żaden młyn zbożowy, bowiem mieszczanie korzystali z młyna u św. Wojciecha. Około połowy XIV wieku na sztucznej wyspie kanału Raduni, w pobliżu garbarni, folusza, kuźni miedzi, tartaku, olejarni i szlifierni, wzniesionych zostało przez Krzyżaków kilka małych młynów zbożowych oraz tak zwany Wielki Młyn. Według dokumentu z 1364 roku, jego budowę zakończono przed objęciem urzędu przez komtura gdańskiego Ludwika von Essen, czyli przed 1361 rokiem. Wzmianka z 1364 roku była pierwszą informacją o Wielkim Młynie, jednak już przed 1338 rokiem z okolic Pruszcza Gdańskiego wykopano sztuczny kanał młyński, przechodzący przez Stare Miasto i uchodzący do Wisły. Przed 1356 rokiem Krzyżacy przekopali nowy kanał młyński („novum fossatum molendini”), który biegnąc od Orunii, przejmował po drodze wody Potoku Siedleckiego.
W 1391 roku Wielki Młyn spłonął, lecz z uwagi na duże znaczenie wkrótce został odbudowany. Znacznie przyczyniły się do tego specjalne opłaty, wymuszone przez Krzyżaków na usługobiorcach. Około 1400 roku zbudowano kolejny ważny młyn wodny, zwany Małym, znajdujący się także na kanale Raduni na Starym Mieście. Pełnił on głównie funkcje spichrza dla produktów pochodzących z położonego po przeciwległej stronie wyspy Wielkiego Młyna. Obydwa młyny zarządzane były wówczas przez krzyżackiego urzędnika, mistrza młyńskiego, który podlegał komturowi gdańskiemu, a niekiedy nawet bezpośrednio wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu. Mistrzowi młyńskiemu podlegali natomiast młynarczykowie („Moleknechte”), zrzeszeni w bractwo, po raz pierwszy wspomniane w 1365 roku, gdy otrzymało specjalną ordynację od komtura gdańskiego, w której opisano surowe zasady panujące w młynie, w tym obowiązki i kary za ich niedopełnienie, a ponadto określono wysokość wynagrodzenia za pracę. Ordynacja regulowała także przepisy porządkowe, relacje między pracownikami oraz postępowanie w przypadku, gdy praca młyna była wstrzymywana.
W 1454 roku gdańscy mieszczanie należący do antykrzyżackiego sprzysiężenia opanowali bez walki Wielki Młyn, co zapoczątkowało powstanie przeciwko zwierzchnictwu zakonu krzyżackiego. Nadzór nad nim oraz nad pozostałymi młynami miejskimi zaczął odtąd sprawować aktualny burmistrz Gdańska oraz pierwszy rajca zarządzający finansami. Po zwycięskiej dla Polski wojnie trzynastoletniej, król Kazimierz Jagiellończyk przekazał młyn gdańszczanom na własność. Odtąd aż do schyłku średniowiecza i przez cały XVI wiek produkował on do 200 ton mąki dziennie. Nad sprawną produkcją czuwała wówczas grupa pracowników o ściśle określonych zadaniach. Należał do nich mistrz rzemiosła młynarskiego, młynarz słodu, młynarz żyta, kamieniarz, poborca daniny, knecht śluz, knecht wagi, wikary (pomocnik), wypasająca trzodę oborowa oraz kucharka.
W okresie nowożytnym architektura Wielkiego Młynu pozostawała bez większych zmian, ale modernizowano jego urządzenia. Przed 1623 rokiem liczba kół w młynie została zwiększona do osiemnastu. Na początku XVIII wieku zainstalowano w nim młyn kieratowy obsługiwany przez konie, wykorzystywany głównie podczas wojen. W XIX wieku wprowadzono turbiny parowe, napędzające walce do mielenia ziarna i taśmociągi do transportu zboża oraz mąki. W XX wieku turbiny parowe zastąpiono silnikami elektrycznymi. W czasie II Wojny Światowej Wielki i Mały Młyn zostały częściowo zniszczone. Odbudowę przeprowadzono w latach 1962-1965. W 2016 roku przekazano go na potrzeby Muzeum Bursztynu.
Architektura
Wielki Młyn zbudowany został w pobliżu kościoła św. Katarzyny, na niewielkiej, sztucznie utworzonej wyspie, otoczonej przez wody kanału Raduni. Był jednym z największych młynów zbożowych w XIV-wiecznej Europie. Otrzymał 26 metrów wysokości, tyleż samo szerokości i 41 metrów długości. Całość przykrywał wysoki dach dwuspadowy o stromych połaciach, oparty od wschodu i zachodu na trójkątnych szczytach. Budynek opływany był przez wodę z dwóch stron, co pozwoliło na podwojenie liczby kół młyńskich, a tym samym zwiększenie wydajności. Wielki Młyn posiadał w średniowieczu 12 kół czerpakowych o średnicy około 5 metrów, rozdzielonych po 6 z każdej dłuższej strony. Dzięki temu przerób sięgał 3,5 do 4 tysięcy łasztów ziarna rocznie, co dawało dziennie około 43 m3, przy założeniu pracy we wszystkie dni tygodnia za wyjątkiem niedziel.
Dwie dolne kondygnacje Młyna Wielkiego zajmowały koła młyńskie, zaś sześć wyższych pięter przeznaczonych było na magazyn. W niewielkiej, kwadratowej w planie dobudówce od wschodu można było piec chleb, następnie sprzedawany między innymi na pobliskim Moście Chlebowym przy ratuszu Starego Miasta. Jedyne elementy dekoracyjne budynku przejawiały się w rozczłonkowaniu obu szczytów wąskimi, ostrołukowymi wnękami mieszczącymi okna, oraz w zwieńczeniu szczytu zachodniego trzema ceglanymi sterczynami o bardzo prostej formie. Wokół Wielkiego Młyna powstało wiele innych budynków, takich jak: stajnie, ławy chlebowe i dom kierownika młynu.
Mały Młyn zbudowany został po północno – wschodniej stronie Wielkiego Młyna, w odległości kilkudziesięciu metrów od niego, we wschodniej części wyspy. W odróżnieniu od Wielkiego Młyna, Mały Młyn posadowiony został bezpośrednio nad korytem kanału, co umożliwiało sprawne rozładowywanie łodzi z towarem, przypływających z Wielkiego Młyna. Mały Młyn wzniesiony został jako prosta, kalenicowa budowla na rzucie prostokąta o dwóch trójkątnych szczytach podtrzymujących dwuspadowy dach. Jedną ze ścian szczytowych ozdobiono wąskimi, podłużnymi, ostrołukowymi wnękami mieszczącymi okna, pod którymi umieszczono półkolistą arkadę na przepływające wody kanału.
Stan obecny
Zachowane do dnia dzisiejszego dwa gotyckie młyny gdańskie, pomimo nowożytnych przekształceń i pozbawienia ich obecnie pierwotnej funkcji, stanowią jedne z najważniejszych na terenie Polski zabytków wczesnej techniki. We wnętrzu Młynu Wielkiego, znajduje się dziś Muzeum Bursztynu, natomiast Młyn Mały zajmowany jest przez pomieszczenia biurowe, przez co jego wnętrze nie jest udostępnione dla zwiedzających. W Młynie Wielkim oprócz kamieni szlachetnych, obejrzeć można dwa fragmenty kamiennego żarna, które służyło do przemiału zboża w mąkę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Grochowski Ł., Kultura życia w dawnym XV- i XVI-wiecznym Gdańsku – pracownicy Wielkiego Młyna, „Nowa Perspektywa”, nr 2/2016.
Paner H., Rozwój przestrzenny wczesnośredniowiecznego Gdańska w świetle źródeł archeologicznych, „Archaeologia Historica Polona”, tom 23, 2015.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.