Historia
Poprzednikiem gdańskiego ratusza był budynek kantoru wzniesiony na mocy przywileju wydanego przez Władysława Łokietka w 1298 roku. W nim kupcy mieli składować towary, deponować majątek, a także rozpatrywać sprawy sądowe. Budynek obdarzono także prawem azylu gwarantującego każdemu kto schroni się w jego murach nietykalność osobistą i wyłączne podporządkowanie się jurysdykcji miejskiej. Kantor przetrwał zniszczenie Gdańska przez Krzyżaków w 1308 roku i prawdopodobnie istniał jeszcze do 1336 roku.
Rozpoczęcie budowy ratusza Głównego Miasta Gdańska, murowanego, lecz początkowo skromnego obiektu, datuje się na pierwszą połowę XIV wieku. Być może prace te rozpoczęto około 1327 roku, a pierwszy etap ukończono pod koniec 1336 roku. Gdy w 1346 roku miasto zmieniło ustrój z prawa lubeckiego na prawo chełmińskie, rozdzielono rolę rady miejskiej, zajmującej się ustanawianiem miejscowego prawa i ławy miejskiej, zajmującej się sądownictwem. Rozdzielenie funkcji spowodowało, że musiały powstać dwie niezależne sale dla tych instytucji. Doprowadziło to do pierwszej przebudowy, choć ówczesny ratusz nadal był budynkiem bardzo małym, a brak centralnego placu handlowego spowodował rozrzucenie miejsc sprzedaży chleba i mięsa, które w większości średniowiecznych miast północnej Europy skupiały się na rynku wokół ratusza.
Szybki rozwój miasta w drugiej połowie XIV wieku wymusił potrzebę kolejnej przebudowy, którą przeprowadzono w latach 1379–1382 pod nadzorem mistrza murarskiego Heinricha Ungeradina. Wybudowano wówczas nowe pomieszczenie dla wagi miejskiej, salę sądową oraz wielką reprezentacyjną salę rady miejskiej. Budynek jednak nie posiadał jeszcze wówczas należytej, wysokiej, murowanej wieży, symbolu miejskiej samorządności, do wybudowania której nie dopuścili Krzyżacy, obawiali się bowiem, że będzie ona stanowiła punkt o charakterze obronnym. Funkcjonowała jedynie niewysoka wieża konstrukcji szkieletowej, niemniej spełniająca swą rolę, gdyż można było umieścić na niej zegar, a także strażnika alarmującego mieszkańców miasta w razie pożaru.
Kolejne prace z okresu 1454–1457 związane były z przybyciem do Gdańska króla Polski Kazimierza Jagiellończyka na początku wojny trzynastoletniej. Z tej okazji mistrz Hans Kreczmar nadbudował poddasze i wymienił elewację frontową. W dniu 9 maja 1457 roku siedząc na tronie na wysokim podium, na tle odnowionego ratusza, król odebrał przysięgę wierności od zgromadzonego mieszczaństwa i okolicznego rycerstwa. Następnie w ratuszu przypieczętował przywileje Gdańska oraz przydał jego herbowi koronę na znak uznania za miasto królewskie. Po 1486 roku w końcu wzniesiono murowaną wieżę. Jej budowę powierzono Henrykowi Hetzelowi, wykończenie w postaci hełmu wykonał natomiast cieśla miejski Michał Enkinger.
W XVI wieku ratusz w dotychczasowych gabarytach nie mógł już spełniać swoich rozmaitych funkcji: urzędowali w nim burmistrzowie, obradowała rada miasta i ława, wyrokował sąd nazywany wetowym, swą siedzibę miał burgrabia, będący reprezentantem króla polskiego i zbierał się tzw. Trzeci Ordynek, czyli reprezentacja drobnego kupiectwa i rzemieślników we władzach miejskich Gdańska. Z tego powodu około 1537 roku zaczęto więc wznosić wokół dziedzińca, na miejscu dawnego zajazdu, trzykondygnacyjną, trójskrzydłową nową część ratusza.
W 1556 roku z powodu nieupilnowania kominka w ratuszu wybuchł groźny pożar. Usuwanie zniszczeń trwało kilka lat i zapoczątkowało przebudowę gmachu w stylu renesansowym. Wykonano nowy hełm wieży, w którym zainstalowano zespół 14 dzwonów tzw. carillon, na iglicy umieszczono pozłocony posąg króla Zygmunta II Augusta, a przed końcem XVI wieku, zapewne około 1585 roku, podwyższono jeszcze o jedną kondygnację skrzydeł wokół dziedzińca, co odciążyło nieco istniejące już pomieszczenia. W kolejnych stuleciach wygląd zewnętrzny ratusza pozostawał bez większych zmian, upiększane były natomiast przez bogate mieszczaństwo wnętrza budowli. Do pracy tych zatrudniano renomowanych mistrzów, czołowych artystów złotego okresu gdańska: Jana Vredemena de Vries, Szymona Herle, Willema Bartha młodszego i Antoniego Möllera.
Zajęcie Gdańska przez Prusy w trakcie drugiego rozbioru Polski w 1793 roku spowodowało ograniczenie dochodów i własności miejskiej, a także znacznie ograniczyło dawny samorząd miejski, co znalazło odbicie w nowym układzie wnętrz ratusza. W XIX stuleciu przeprowadzano mniejsze prace remontowe, czasami niestety jednak mocno ingerujące w zabytkowe wnętrza, których wystrój zastępowano nowym, neogotyckim. Ostatnia katastrofa dla ratusza gdańskiego przyszła w 1945 roku: pożar strawił hełm wieży i drewniane stropy, a mury dodatkowo ucierpiały od pocisków i bomb. Podjęta w 1946 roku odbudowa zaliczana jest do wybitnych osiągnięć polskiej powojennej sztuki konserwatorskiej.
Architektura
Pierwotny budynek ratusza był niewielki, o murowanej części parterowej i z piętrem o konstrukcji szachulcowej. Przypuszczalnie po jego zachodniej stronie znajdowała się czworoboczna niewysoka wieża, także o konstrukcji szachulcowej. Pomieszczenia dla wymiaru sprawiedliwości oraz administracji nie były w nim jeszcze wyodrębnione. Na parterze znajdowała się zapewne sala kupiecka służąca celom handlowym, kasa i waga, na piętrze jedna duża sala przeznaczona na potrzeby rady miejskiej oraz archiwum, a w piwnicach więzienie oraz wyszynk. Od strony Długiego Targu znajdował się rodzaj balkonu lub wykusza, gdzie odbywały się prezentacje nowych członków rady i skąd podawano do publicznej wiadomości decyzje dotyczące ogółu mieszkańców.
Około 1346 roku, aby uzyskać oddzielne sale rady i ławy, zburzono szkieletowe piętro, a w jego miejsce wzniesiono dwie murowane kondygnacje o wysokości nieco ponad 3 metrów każda, z salą rady na dole, a ławy na górze. W latach 1379 – 1382 budynek ratusza powiększono w kierunku zachodnim, wznosząc na wykupionych parcelach nowe pomieszczenia dla wagi miejskiej i sali sądowej (obecnie Sali Czerwonej). Ponieważ rada miejska nie mogła urzędować w dawnej niskiej sali, zburzono wówczas strop dzielący dwie uprzednio wzniesione kondygnacje, tak że powstało nowe wysokie, reprezentacyjne pomieszczenie (obecnie Sala Biała). Wokół powstałego po otrzymaniu dodatkowej parceli dziedzińca usytuowano szkieletowe zabudowania tak zwanego „dworu miejskiego”.
Jednym z najstarszych pomieszczeń ratusza była Komora Palowa (istniejąca od końca XIV wieku) w której pierwotnie mieściła się sala kupiecka, gdzie pobierano miejskie podatki. W jej południowej ścianie, tuż obok wejścia, znajdowała się nisza – skrytka, a sufit zwieńczony był drewnianym stropem belkowym. Największym pomieszczeniem była Wielka Sala Wety (Sala Biała), zajmująca wschodnią część gotyckiego ratusza. W niej zbierali się przedstawiciele Trzech Ordynków, sądów wetowych, tu też odbywały się audiencje w trakcie wizyt królewskich. Pierwotnie wieńczył ją płaski drewniany strop. Zachodnią część reprezentacyjnego piętra zajmowała sala sądowa (Sala Czerwona), od XVI wieku przeznaczona na miejsce posiedzeń rady miejskiej. W jej północną ścianę wbudowana była dębowa, obita żelazem masywna szafa z końca XIV wieku, służąca do przechowywania szczególnie ważnych dokumentów. Z racji swej pierwotnej funkcji, z sali schody prowadziły wprost do więzienia w piwnicy.
Jeszcze w połowie XV wieku wieża ratuszowa była niewysoka i wykonana w konstrukcji szkieletowej. W 1486 roku rozebrano ją i wzniesiono nową, murowaną, pośrodku elewacji południowej. W 1492 roku ozdobiono ją wysmukłym hełmem, pokrytym miedzianą blachą. W drugiej połowie XV wieku wyrównano także wysokość członów budynku, nadbudowano niskie drugie piętro oraz wykonano ozdobny, gotycki szczyt od strony wschodniej. Ostatecznie uzyskano trzykondygnacyjną bryłę, natomiast czwarta i piąta kondygnacja znalazły się w części budynku jako poddasze. W centralnej części elewacji od strony ulicy Długiej, wieża zegarowa urosła do wysokości 82 metrów łącznie z hełmem.
W 1537 roku wokół dziedzińca, na miejscu dawnego zajazdu miejskiego zaczęto wznosić nowe, trzykondygnacyjne budynki, tworzące trzy skrzydła dostawione do północno – zachodniej ściany dawnego ratusza. Ich pomieszczenia na piętrze przykryto jeszcze gotyckimi sklepieniami (Sala Zimowa, Mała Sala Sądowa).
Stan obecny
Budynek ratusza od strony zewnętrznej w większości zachował formę późnogotycką, za wyjątkiem klasycyzującego portalu wejściowego ze schodami, nowożytnego hełmu wieży głównej i hełmów wieżyczek narożnych. W stylistyce nowożytnej utrzymane są również trzy skrzydła północno – zachodniego dziedzińca, nie decydują one jednak o wyrazie całego budynku, gdyż schowane są za wysoką bryłą głównej budowli. Średniowieczny wystrój wnętrz ratuszowych w większości przepadł na skutek nowożytnych przekształceń i zniszczeń wojennych.
Obecnie odrestaurowany budynek ratusza mieści Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Wewnątrz podziwiać można wiele zabytkowych obrazów i mebli, które przetrwały wojnę, a w okresie letniego sezonu turystycznego można wejść na galerię widokową w wieży. Godziny i terminy otwarcia oraz ceny biletów sprawdzić można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamczyk-Bomersbach T., Polskie ratusze średniowieczne, „Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej”, nr 36, 1997.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Domagała T., Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku, Warszawa 1980.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.