Historia
Gdańsk zabezpieczany był obwarowaniami drewniano – ziemnymi od chwili powstania w IX wieku, przy czym chroniony był nimi nie tylko gród na wyspie, ale także i podgrodzie oraz osada położona nad Motławą (późniejsze Główne Miasto). Obwarowania grodowe i podgrodowe wzmocniono po włączeniu Gdańska do państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego, dbano o nie także w okresie zmieniającej się przynależności politycznej Gdańska w XII-XIII wieku. Rzemieślniczo – portowe podgrodzie przekształciło się wówczas w miasto na prawie książęcym z własnymi fortyfikacjami drewniano – ziemnymi, które w 1271 roku książę Mściwoj II nakazał zburzyć w odwecie za bunt niemieckich mieszczan. W 1295 roku Przemysł II zezwolił mieszczanom na wzniesienie nowych umocnień, zapewne wciąż jeszcze konstrukcji drewniano – ziemnej.
Zajęcie Gdańska przez Krzyżaków i zniszczenie przez nich zabudowy miasta lokacyjnego sprawiło, iż na przełomie 1308 i 1309 roku obwarowania rozebrano. Dopiero w 1343 roku, gdy na miejscu starej osady handlowo – targowej lokowano na prawie chełmińskim Główne Miasto gdańskie, przystąpiono również do budowy murowanych obwarowań nowego ośrodka. Prace rozpoczęto od północy, zachodu i południa równolegle z budową zamku krzyżackiego, a dopiero w dalszej kolejności przystąpiono do budowy murów od strony rzeki. Do 1370 roku wzniesiono większość bram, i baszt oraz obwód murów. W 1379 roku rada miejska uzyskała zgodę od zakonu krzyżackiego na przekopanie zewnętrznej fosy, a w 1380 roku, po uzyskaniu zgody wielkiego mistrza Winricha von Kniprode, Główne Miasto od południa i częściowo zachodu, otoczono drugim, niższym murem. Po 1409 roku podwyższono kurtyny muru i niektóre baszty, a także około 1410 roku rozbudowano przedbramie Długouliczne.
W drugiej połowie XV wieku mury obronne, w miejsce starych obwarowań drewniano-ziemnych, uzyskało również Stare Miasto oraz Stare Przedmieście. Równocześnie z budową muru przebiegało wznoszenie nowych baszt i wież bramnych. Bramy miejskie w większości wzniesione zostały w XIV wieku, lecz ich rozwój i wzmacnianie trwało do XV i początku XVI stulecia. Impulsem do modernizacji obwarowań w związku z rozwojem broni palnej mógł być epizod z czasów wojny polsko – krzyżackiej z 1433 roku, kiedy to podmiejskie wzgórza zajęły oddziały husytów. Nie zdecydowali się jednak oni na oblężenie z powodu braku ciężkich dział w taborze. Brak artylerii oblężniczej uratował miasto także podczas krzyżackiego oblężenia z 1520 roku.
Od drugiej połowy XVI wieku średniowieczne obwarowania straciły militarne znaczenie, w związku z rozwojem artylerii i budową na przedpolach Gdańska fortyfikacji bastionowych. Rozebrano wówczas mury Starego Miasta i Starego Przedmieścia, przy czym część ich baszt i bram ocalała tylko dzięki temu, że urządzono w nich prochownie. Z kolei mury Głównego Miasta zaczęto obustronnie obudowywać zabudową mieszkalną i gospodarczą, choć przetrwały niemal w całości do początku XIX wieku. Zadecydował o tym brak mieszkań skłaniający do adaptowania starych baszt i bram, oraz oszczędność nakazująca dostawianie nowych budowli do istniejących solidnych murów gotyckich. Dzięki temu znaczna ich część przetrwała do 1945 roku.
Architektura
Stare Miasto zajmowało w XIII/XIV wieku kształt nieregularnego wieloboku o wymiarach około 700×500 metrów, rozciętego kanałem rzeki Raduni, zasilającym miejskie młyny. Plan Głównego Miasta natomiast kształtem zbliżony był do trapezu o wymiarach około 600×500 metrów, którego najdłuższy wschodni bok wytyczał lewy brzeg rzeki Motławy. Prostopadle do niej dochodziły wzajemnie równoległe najważniejsze ulice, połączone nieregularnie rozmieszczonymi wąskimi, poprzecznymi uliczkami. Najważniejszym ciągiem komunikacyjnym były ulice Długa i Długi Targ, rozpoczynające się bramą Długouliczną na zachodzie, a kończące się bramną Kogi nad brzegiem rzeki. Po stronie południowej na przełomie XIV i XV wieku uformowało się Stare Przedmieście, wzniesione na planie równoramiennego trapezu o długości około 500 metrów, a na prawym brzegu Motławy długi, wąski pas terenu stanowiła Wyspa Spichrzów. Kompleks miejski w 1380 roku powiększony został jeszcze o założone przez Krzyżaków Nowe (Młode) Miasto.
Gdańsk w okresie średniowiecza zajmował pas terenu rozłożony pomiędzy wspomnianym korytem Motławy na wschodzie a morenową wysoczyzną na zachodzie. Od południa i wschodu miasto otaczały rozległe, podmokłe niziny Żuław, podczas sezonowych powodzi zmieniające się w rozlewiska i bagna. Mimo, iż od XIV wieku tereny te systematycznie zagospodarowywano przez budowę skomplikowanego systemu wodno-meliorazycyjnego, zawsze stanowiły szeroką przeszkodę, utrudniającą przeciwnikom przedarcie się przez większą część roku i podejście pod mury miasta. Północną granicę Gdańska wyznaczało szerokie koryto Wisły, która skręcając nieco poniżej miasta w stronę północno – wschodnią, ku ujściu do morza, rozdzielała się w średniowieczu na kilka odnóg tworzących rozległe wyspy. Teren ten z powodu zmienności rzeki musiał być często zalewany, podmokły i również trudny do sforsowania. Jedynym źródłem zagrożenia dla Gdańska były górujące nad nim o kilkadziesiąt metrów, opadające pofalowanymi stokami i pokryte lasami wyżyny po stronie zachodniej. Rozdzielały się ona na dwa rozległe wzgórza: Górę Gradową na północnym – zachodzie i Biskupią Górkę na południowym – zachodzie. Nie miały one znaczenia w XIV wieku, jednak sytuacja zmieniła się w XV wieku wraz z rozwojem artylerii, gdyż oba wzgórza znajdowały się w odległości około 300-350 metrów od miejskich murów obronnych (mogła z nich być rażona połowa obszaru Głównego Miasta).
Obwarowania Głównego Miasta z XIV wieku składały się z pojedynczej linii muru, zamykającego obszar miasta od północy, zachodu i południa. Prawdopodobnie początkowo od strony rzeki miasto nie posiadało murowanych fortyfikacji. Wzdłuż murów obronnych od strony miasta biegła uliczka podmurna o szerokości 4,3 metra, a na zewnątrz znajdowała się fosa. Pierwotny mur, wzniesiony z cegły w wątku wendyjskim, był dość niski, posiadał około 2,5-3,5 metra wysokości (5 metrów z przedpiersiem), ale stosunkowo gruby, około 1,2-1,5 metra szerokości. Zwieńczony był krenelażem, bez otworów strzeleckich w merlonach, oraz chodnikiem straży na odsadzce (0,6-0,8 metra). Po 1409 roku mur został podwyższony o kolejne 5 metrów z cegły w wątku gotyckim i zwieńczony blankami zaopatrzonymi w strzelnice. Od wewnątrz obiegał go odtąd zadaszony ganek straży konstrukcji drewnianej, nadwieszany na wspornikach. Wyjątkowo w zachodniej części obwodu od strony miasta dobudowano arkady wspierające chodnik i wzmacniające kurtyny.
Mur obronny wzmocniony był w XIV wieku około 16 basztami o rozmaitych rozmiarach. Najwcześniejsze z nich były zapewne prostokątne, wysunięte przed lico muru o około 4 metry i otwarte od strony miasta. Pierwotnie niskie, być może o wysokości równej z kurtynami, w drugiej połowie XIV stulecia zostały podwyższone,, najczęściej do wysokości czterech kondygnacji, choć nadal były otwarte od strony miasta. W XV wieku zostały zadaszone oraz zamknięte ściankami tylnymi. Niektóre jak np. baszta Narożna były zdobione blendami, lub jak baszta Jacek zwieńczone machikułami. W ostatnich dziesięcioleciach XV wieku zbudowano również nowe baszty, od razu przygotowane do użycia ręcznej broni palnej. Były to między innymi baszty: Dominikańska i Łabędź w obwarowaniach Głównego Miasta, Kandelera i św. Bartłomieja na Starym Mieście, Nowa i Pod Zrębem na Starym Przedmieściu.
Najstarsze ze znanych bram powstały w zachodnim ciągu murów obronnych Głównego Miasta. Były to: brama Długouliczna z 1346 roku, brama Szeroka z 1363 i jako ostatnia Ludwisarska z 1378. Kolejne przejście powstawało w północnym odcinku obwarowań, gdzie usytuowano bramę Zamkową. Na mniej ważnym południowym odcinku początkowo funkcjonowały jedynie trzy furty, które przekształcono następnie w bramy: Żabią z 1357 roku oraz Na Zbytkach i Kotwiczników z 1378 roku. Bramy wodne, znajdujące się u wylotu ulic biegnących w kierunku Motławy, stanowiące jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu Gdańska, powstawać zaczęły na przełomie 3 i 4 ćwierci XIV wieku. Była to brama Kogi z 1378 roku, zamykająca wylot Długiego Targu, oraz na południe od niej brama Krowia z 1387 roku, zamykająca ulicę Ogarną. W pierwszej połowie XV wieku powstały kolejne bramy wodne: Żuraw, brama Chlebnicka, św. Ducha, Świętojańska i Tobiasza. W drugiej połowie XV wieku zakończyło się kształtowanie zespołu bram wodnych Głównego Miasta. Powstała wówczas brama Straganiarska i Mariacka.
Pierwsze bramy mogły być jedynie prostym przelotem w murze. Od początku drugiej połowy XIV wieku zaczęto je wzmacniać murowanymi, piętrowymi budynkami bramnymi, wysuniętymi nieco przed lico muru. Być może początkowo zwieńczano je blankowaniem, zastąpionym później przez wysoki dach. Od końca XIV wieku były wzmocnione przedbramiami z szyjami dochodzącymi do zewnętrznego pasa obwarowań. Około połowy XV wieku stary tym bram wodnych ustąpił miejsca nowemu, znacznie efektowniejszemu. Zachowując dawną strukturę, zwiększono rozmiary budynków bramnych, a całość ujmowano parą wielobocznych wieżyczek, zwieńczonych pierwotnie strzelistymi iglicami. Ponadto wprowadzono schodkowe szczyty zdobione krenelażem (bramy Chlebnicka, Mariacka i Straganiarska). Spośród wszystkich bram najbardziej charakterystyczne były wodne, które pełniły głównie funkcję gospodarczą. Znajdowały się w nich pomieszczenia magazynowe, a przed nimi umieszczano pomosty przystani portowych.
Brama Długouliczna pierwotnie składała się z prostokątnego w planie budynku bramnego z przejazdem w przyziemiu, wzmocnionego przedbramiem przed 1379 rokiem. Przedbramie to otrzymało formę zewnętrznego, niskiego budynku bramnego (zwanego później więżą Więzienną) o murach sięgających aż pięciu metrów grubości, połączonego szyją z główną wieżą bramną. Poszerzenie fortyfikacji miejskich o drugą, zewnętrzną fosę spowodowało rozbudowę przedbramia w latach 1379-1382. Wieżę Więzienną, podwyższoną do trzeciej kondygnacji, połączono z bramą Długouliczną za pomocą mostu przerzuconego ponad pierwszą fosą. Podobny most o nadbudowanych ścianach zwieńczonych krenelażem wzniesiono nad fosą zewnętrzną i zamknięto prostą ścianą z otworem wjazdowym, do którego wiódł zwodzony pomost. Następnie w latach 1416-1418 tę prostą ścianę zastąpiono zespołem dwóch obłych baszt flankujących portal oraz podwyższono o dalsze dwie kondygnacje wieżę Więzienną. Po upływie niespełna stulecia, w latach 1506-1509, Henryk Hetzel podwyższył wieżę raz jeszcze, a nowo powstałe kondygnacje ozdobił dość nieregularnymi, profilowanymi blendami o zamknięciach w formie łuku kotarowego. W tym samym czasie Michał Enkinger zwieńczył wieżę stromym namiotowym dachem, z którego naroży wystrzeliwały cztery smukłe iglice.
Wśród bram wodnych Żuraw służył jako urządzenie portowe do załadunku towarów i balastu na statki, oraz do stawiania ich masztów. Od czasu przebudowy z lat 1442-1444 brama ta składała się z dwóch masywnych, ceglanych baszt połączonych rodzajem sklepionego dachu. Grubość murów przyziemia dochodziła aż do 4 metrów. Budowla miała trzy kondygnacje i dwie furty biegnące do działobitni i umieszczonych wyżej otworów strzeleckich dla broni ręcznej. W wysokiej na 30 metrów, drewnianej konstrukcji mieściły się dwie pary kół deptakowych o średnicy około sześciu metrów każde. Urządzenie było w stanie podnieść ciężar dwóch ton na wysokość 27 metrów, bądź po sprzęgnięciu obu par kół, cztery tony na wysokość 11 metrów. Dolna para używana była do podnoszenia beczek z winem i piwem, kamieni młyńskich i najcięższych towarów. Górne koła mogły także służyć do osadzania masztów na statkach.
Zewnętrzną strefę obrony Głównego Miasta stanowiła od 1379 roku fosa, a następnie dobudowany drugi pas niższego muru o wysokości 3 metrów. Znajdował się on z południowej i zachodniej, najbardziej zagrożonych stron miasta. Międzymurze miało od 3 do 5 metrów szerokości. Grubość muru niskiego była zbliżona do grubości muru wysokiego i wynosiła około 1,5 metra. Zwieńczony był on prostokątnym blankowaniem oraz podparty od zewnątrz przyporami. W trakcie jego budowy zasypano starą fosę, a po przekopaniu nowej przed murem zewnętrznym, w drugiej połowie XV wieku rozbudowano także przedbramia bramy Ludwisarskiej i Szerokiej. Składały się one z dwóch odcinków murów szyi wspartych na być może ceglanych mostach, przerzuconych nad fosami. Fosa na zachodnim odcinku fortyfikacji w okresu późnego średniowiecza była zdwojona.
Starego Przedmieścia broniły początkowo dwa proste ciągi ziemnych wałów (zachodni i południowy), najpewniej zwieńczone obwarowaniami drewnianymi. U schyłku XV wieku poprzedzone zostały ceglanymi murami obronnymi powtarzającymi obrys starszych fortyfikacji. Zrezygnowano z budowy murowanych obwarowań od strony Motławy, uznając jej rozlewiska za wystarczające zabezpieczenie (funkcjonowały tam zapewne obwarowania drewniano – ziemne). Stare Przedmieście, a także Stare Miasto nie miały także własnych obwarowań od strony Głównego Miasta. Łączyły się z nim poprzez mosty zakładane przed każdą z głównomiejskich bram. To militarne uprzywilejowywanie umożliwiające odcięcie się Głównego Miasta od sąsiadów i skuteczną obronę także po ewentualnym zajęciu zewnętrznych ośrodków miejskich, wyrażało prymat Głównego Miasta i jego mieszkańców.
Otoczenie w drugiej połowie XV wieku murami obronnymi Starego Miasta i Starego Przedmieścia wymusiło budowę bram również w tych dzielnicach. Była to brama św. Jakuba z 1461 oraz brama Bożego Ciała z 1459, obie w postaci dwuwieżowych budowli z przesklepionym przejazdem, nad którym znajdowały się izby straży. Ostatnią kondygnację wieńczyły hurdycje. Brama Bożego Ciała miała przedbramie, którego zewnętrzna brama, połączona była murami szyi z bramą wewnętrzną. Odmienne w formie były pozostałe bramy Starego Miasta: Drzewna z 1461 i Raduńska z trzeciej ćwierci XV wieku. Brama Raduńska stanowiła ochronę przepustu Kanału Raduni przez mury obronne Starego Miasta i składała się z niewysokiej, ale potężnej, cylindrycznej baszty i przylegającego do niej prostokątnego budynku. Natomiast założenie bramy Drzewnej składało się z 3 dużych, cylindrycznych baszt, z których 2 połączone przesklepionym przejazdem, stanowiły bramę właściwą, umieszczoną w linii murów obronnych. Jedna nakryta była wysokim stożkowym dachem, druga zwieńczona krenelażem. Trzecia baszta flankowała bramę zewnętrzną przedbramia. Niewiele wiemy o wybudowanej w roku 1459 bramie św. Elżbiety, która została zlikwidowana w 1480.
Stare Przedmieście dysponowało jedynie dwoma bramami. Karową, wybudowano w roku 1462 w północno-zachodnim narożniku dzielnicy, na styku z murami obronnymi Głównego Miasta. Jej architektura była zbliżona do staromiejskich bram św. Jakuba i Bożego Ciała i nie miała przedbramia. Druga z bram, Nowa, w południowym ciągu murów Starego Przedmieścia, powstała w latach 1460–1461. Składała się ze sklepionego przelotu w murze obronnym i flankującej go baszty (obecna baszta Biała). Ostatnią gdańską bramą wywodzącą się z budowlanych tradycji średniowiecza była wybudowana w latach 1517–1519 brama Stągiewna, broniąca od wschodu dostępu do Wyspy Spichrzów. Prawdopodobnie pierwotnie miała mieć trzy wieże z dwoma przejazdami, przy czym masywna baszta środkowa miała być symetrycznie ujęta dwiema mniejszymi. Ostatecznie zamierzenie to zrealizowano częściowo, gdyż zrezygnowano z budowy północnej baszty. Większa, zwana Stągwią, była przystosowana do prowadzenia ostrzału armatniego z górnej odsłoniętej platformy. Stanowiła główny punkt obserwacyjny i obronny górujący nad płaskim otoczeniem. Mniejsza baszta, zwana Stągiewką, uzupełniała założenie, flankując przejazd. Gładkie ceglane mury pozbawione były jakiejkolwiek dekoracji prócz umieszczonych we wnęce kamiennych tarcz z herbami Polski, Prus Królewskich i Gdańska.
W latach 1515-1520 w obliczu konfliktu z Krzyżakami uzupełniono fortyfikacje Starego Miasta. Zbudowano wówczas baszty ogniowe bramy Raduńskiej, Drzewnej, Tagu Węglowego, a także leżący przed nimi krótki wał. Baszty te miały formę krępych walców lub podków z górnym tarasem przykrytym stromymi dachami lub też otwartym, osłanianym krenelażem przedpiersiem.
Stan obecny
Pomimo zniszczeń II Wojny Światowej wiele elementów średniowiecznych fortyfikacji przetrwało do dzisiaj. W Głównym Mieście odnaleźć możemy: baszę Słomianą z XIV/XV wieku, wysoką basztę Jacek z 1400 roku, częściowo przebudowaną basztę Kotwiczników, najstarszą spośród zachowanych basztę Latarnianą, najdalej na północ wysuniętą basztę Łabędź, basztę Na Podmurzu, basztę Narożną, basztę Pod Starą Apteką, basztę Schultza i basztę Browarną. Z bram miejskich najliczniej zachowały się tzw. bramy wodne położone nad Motławą. Zobaczyć można bramę Straganiarską, Mariacką, Chlebnicką, Krowią i w dużym stopniu przebudowaną bramę Świętojańską. Unikatowym zabytkiem jest brama Żuraw, najstarszy zachowany dźwig portowy w Europie. Spośród bram lądowych zachował się jedynie zespół wieży Więziennej i jej przedbramia (dawna brama Długouliczna). Obecnie użytkowany jest przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Warto także zwrócić uwagę na znajdującą się na Wyspie Spichrzów bramę Stągiewną pochodzącą z początku XVI wieku. Z fortyfikacji Starego Przedmieścia zachowała się baszta Biała oraz zrujnowana baszta Pod Zrębem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Fortyfikacje Gdańska, red. G.Bukala, Gdańsk 2009.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Historia Gdańska, tom I, do roku 1454, red. E.Cieślak, Gdańsk 1985.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Pomorza Gdańskiego, Warszawa 2003.
Zbierska E., Żuraw gdański, Gdańsk 1993.