Historia
Pod koniec XII wieku, na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych: drogi kupieckiej i traktu wiodącego z gdańskiego grodu do książęcych posiadłości, wzniesiony został romański kościół św. Mikołaja. Służył on zarówno ludności miejscowej, jak i przybywającym tam licznie ze wszystkich stron świata kupcom i żeglarzom, do czasu spalenia w 1226 roku, podczas jednego z najazdów Prusów. W 1227 roku książę pomorski Świętopełk przekazał kościół dominikanom, którzy zaledwie w jedenaście lat po zatwierdzeniu nowej reguły zakonnej, założyli w Gdańsku swój konwent. Bracia przebudowali i powiększyli świątynię, prawdopodobnie po raz pierwszy w Gdańsku przy użyciu cegły. Biskup włocławski Michał w 1235 roku przekazał gdańskim dominikanom szerokie uprawnienia duszpasterskie, tym zaś, którzy chcieli odwiedzić kościół klasztorny udzielił specjalnych odpustów oraz zatwierdził starszy odpust udzielony przez legata papieskiego Wilhelma z Modeny. Prace budowlane zapewne szybko doprowadziły do powstania pomieszczeń klauzury. W formie murowanej z pewnością wzniesiono je przed 1280 rokiem, wtedy to bowiem książę Mściwoj II wydał w klasztorze dokument potwierdzający i rozszerzający nadania dla gdańskich dominikanów.
Budowa nowego kościoła i klasztoru związana była ze zniszczeniami, jakich doznała stara zabudowa w trakcie brandenbursko-krzyżackich walk o Gdańsk w 1308 roku. W 1344 roku własność dominikanów uległa przeorganizowaniu na skutek krzyżackich regulacji, działkę dominikańską włączono w obręb budowanych murów obronnych Głównego Miasta gdańskiego, a nowe dochody z czasem pozwoliły na wzniesienie większego gotyckiego kościoła klasztornego. Prace rozpoczęto około 1348 roku, po korekcie granic dominikańskiej działki, na nowym miejscu, dzięki czemu przez długi czas nie trzeba było rozbierać starego kościoła romańskiego, a część pierwotnych zabudowań klasztornych można było włączyć w obręb gotyckiej klauzury. W pierwszej fazie wzniesiono czteroprzęsłowe prezbiterium wraz z dolną częścią wieży i zakrystią, następnie sześcioprzęsłowy gotycki korpus. Rozmach nowego założenia wpłynął na rozciągnięcie w czasie prac nad korpusem nawowym, którego więźbę dachową zbudowano zasadniczo z belek drewna ściętego w 1392 roku.
Prawdopodbnie w związku z pracami budowlanymi dominikanie zawierali umowy brackie z rzeźnikami w 1357 roku, szyprami w 1386 roku i bractwem kapłańskim w 1374 roku. O zbieraniu funduszy na budowę świadczyć mógł odpust biskupa halickiego Bernarda z 1388 roku, udzielany wiernym przybywającym do relikwii św. Mikołaja. Regularnie wsparcia udzielał zakon krzyżacki, od którego konwent w latach 1399-1409 otrzymywał po dwie grzywny rocznie. Sytuacja pogorszyła się w późniejszej części XV wieku, gdy konflikty finansowe z proboszczami kościoła Mariackiego, spory z radą miasta o jałmużnę, czy lawirowanie między Krzyżakami a samorządem miejskim, odbiły się na sytuacji ekonomicznej klasztoru. W latach 20-tych ukończono szczyty zachodnie kościoła, ale dopiero w 1487 roku kościół przykryto sklepieniem gwiaździstym i podwyższono wieżę o najwyższą kondygnację. Już jednak w 1497 roku Gdańsk nawiedził silny szkwał, w czasie którego zawalić się miał jeden ze szczytów kościoła nad przejściem do dormitorium.
W XV wieku klasztor dominikański był mocno związany z zakonem krzyżackim. Na początku tamtego stulecia w tzw. kaplicy Herrenkapelle grzebano członków gdańskiego krzyżackiego konwentu, a w 1446 roku nadzorujący pobór cła Krzyżak Winrich von Manstede, ufundował w kościele wikarię. W kaplicy odprawiano codziennie mszę w intencji Krzyżaków, ponadto cztery razy w roku cały konwent dominikański miał brać udział w mszach w intencji zakonu krzyżackiego. Dopiero po przegranej wojnie trzynastoletniej i odzyskaniu Pomorza Gdańskiego przez Polskę, Herrenkapelle około 1492 roku przejęło kupieckie bractwo tzw. lubeczan, utożsamiane z bractwem św. Krzysztofa z Dworu Artusa. Także w tym samym roku Ława Holenderska z Dworu Artusa zawarła umowę, na mocy której zobowiązywała się do budowy i uposażenia kaplicy św. Trójcy.
W XVI wieku, w burzliwych czasach reformacji, kościół św. Mikołaja i klasztor były kilkakrotnie niszczone i plądrowane podczas tumultów. Najgroźniejsze w skutkach były rozruchy z 1523 i 1524 roku, podczas których zniszczono między innymi klasztorną bibliotekę. Zakonnicy zostali wypędzeni z klauzury, a kilku z nich straciło życie. W 1578 roku powrócili oni do klasztoru i przejęli opiekę nad katolicką ludnością, coraz bardziej protestanckiego Gdańska. Od tamtego momentu, pod opieką katolickich królów Polski, rozpoczął się proces podnoszenia klasztoru z upadku. W jego murach z czasem mieszkało coraz więcej zakonników, kwitło życie intelektualne, prowadzono kaznodziejstwo, zaś kościół św. Mikołaja otrzymał nowożytne wyposażenie.
Kres świetności klasztoru przyniosły rozbiory Polski, a następnie wojny napoleońskie. W 1813 roku na skutek rosyjskiego ostrzału miasta klasztor całkowicie spłonął. Dwadzieścia lat później dominikanie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta, natomiast zrujnowane zabudowania klasztorne ostatecznie w 1840 roku wyburzono. Kościół św. Mikołaja przetrwał, pozostając katolicką parafią. Kolejne szczęśliwe ocalenie miało miejsce w 1945 roku, kiedy to kościół jako jedyny w mieście nie został zniszczony. Według tradycji zawdzięczał to swemu patronowi, który był czczony przez prawosławnych Rosjan, lub co bardziej prawdopodobne, przekupieniu ich winem z kościelnej piwniczki.
Architektura
Romański kościół św. Mikołaja z końca XII wieku usytuowany został na wzniesieniu, które zapewniało stabilne posadowienie, a zarazem dominację w krajobrazie z perspektywy opływającej miasto od wschodu Wisły i Motławy. Dodatkowo znajdował się on w pobliżu głównego placu targowego miasta, leżącego przy skrzyżowaniu dwóch głównych szlaków komunikacyjnych: biegnącego z południa na północ via mercartorum, oraz drugiego, wiodącego z portu na zachód. W XIV wieku teren ten znalazł się w obrębie lokacyjnego Głównego Miasta. Klasztor zajmował odtąd północno – zachodnią część Gdańska, będąc ulokowanym w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych i usytuowanej po stronie zachodniej bramy Szerokiej.
Orientowana bryła okazałego, wzniesionego z łamanego kamienia romańskiego kościoła, składała się z jednonawowego korpusu, trójdzielnego, nieco szerszego masywu zachodniego, czworobocznego prezbiterium o wymiarach zewnętrznych 11 x 4,8 metra i półkolistej apsydy po jego stronie wschodniej. Całkowita długość kościoła wynosiła aż 34,5 metra. Masyw zachodni składał się ze skrajnie usytuowanych dwóch kwadratowych wież o bokach u podstawy mierzących 6,9 metra. Ich wewnętrzne naroża wsparto na dwóch ceglanych filarach, oddalonych od siebie o 3,1 metra. W odległości 2,2 metra na zachód od filarów w ścianie szczytowej znajdowały się lizeny lub pilastry stanowiące oparcie arkady. Osiowo, pomiędzy wieżami, usytuowano także zachodnie wejście do kościoła, obramione uskokowym portalem z półkolistą archiwoltą i tympanonem. Przyziemie wież i środkowej kruchty mogło być przekryte sklepieniami krzyżowymi lub stropem. Pomiędzy wieżami, nad kruchtą, znajdowała się empora, zapewne otwarta na nawę arkadą o rozpiętości 3,5 metra. Drewnianym stropem zapewne przykryta była nawa i prezbiterium, natomiast apsyda konchą.
Na skutek przebudowy romańskiego kościoła w XIII wieku jego plan zmienił się w znacznym stopniu, a długość osiągnęła 40 metrów. Wynikało to z powiększenia o 10 metrów części wschodniej przy jednoczesnym skróceniu zachodniego masywu na linii filarów, czyli o 5 metrów. Ze starszej budowli wykorzystano jedynie nawę, prezbiterium natomiast wraz z apsydą rozebrano, uzyskując prostokątny chór o długości 12,8 metra, zamykający wewnętrzną przestrzeń o wymiarach 11 x 7 metrów. Wybudowano także płytki transept, czy też dwie kaplice boczne (9,5 x 5,5 metra każda), które sądząc po mniejszych fundamentach, prawdopodobnie były niższe od nawy. Ich ściany wschodnie przebiegały w osi lektorium oddzielającego prezbiterium od nawy. Nowe elementy bryły kościoła wzniesione zostały z cegły. Wewnątrz nawę prawdopodobnie przykrywał płaski drewniany strop, a chór prawdopodobnie zwieńczony był dwoma przęsłami sklepień krzyżowych.
Gotycki kościół klasztorny z XIV wieku wzniesiono na południe od starszych zabudowań. Ostatecznie uzyskał on formę okazałej trójnawowej budowli halowej o 63 metrach całkowitej długości i 22,2 metrach szerokości, przykrytej nad każdą nawą osobnym dachem dwuspadowym. Korpus nawowy podzielony został na sześć przęseł, przy których, tak jak w wielu innych gotyckich kościołach Gdańska, mury wzmocniono przyporami wciągniętymi do wnętrza świątyni, dzięki czemu można było utworzyć pomiędzy nimi płytkie kaplice boczne. Po wschodniej stronie nawy głównej znalazła się najstarsza część gotyckiego kościoła, prostokątne w planie prezbiterium do którego dobudowano od południa wieżę i zakrystię, przy czym podstawę wieży zlicowano z południową ścianą nawy bocznej, a wschodnią ścianę zakrystii ze wschodnim murem prezbiterium.
Prezbiterium opięte zostało przyporami, po stronie południowej przechodzącymi w łęki oporowe, które do końca XIV wieku, a więc przed podwyższeniem zakrystii, widoczne były ponad jej dachami. Od strony północnej rolę wzmacniającą konstrukcję mogła też pełnić wieżyczka z klatką schodową. Wysoki dach prezbiterium od wschodu i zachodu zamknięto szczytami. Z nich zachodni, osadzony nad arkadą tęczy, za wyjątkiem czterech okienek pozbawiony był jakichkolwiek dekoracji od strony zachodniej, co wskazywałoby, że już w chwili jego budowy planowany był korpus nawowy. Wschodni szczyt prezbiterium cofnięty został nad odsadzką, z kątowymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, i ozdobiony dwoma dużymi, zamkniętymi dwułucznie blendami.
Zakrystia otrzymała nieregularną formę, o zewnętrznej ścianie ustawionej skośnie w stosunku do reszty południowej elewacji świątyni, co jak niegdyś niewłaściwie uważano, spowodowane miało być wybudowaniem jej na fundamentach starszego kościoła, lecz raczej odnosiło się do konieczności dostosowania do linii starszej zabudowy. Z zewnątrz zakrystia, znacznie niższa od pozostałych części dominikańskiego kościoła, otrzymała surowy wystrój w postaci masywnego ceglanego lica, wzbogaconego jedynie niewielkimi ostrołukowymi oknami w przyziemiu. Wnętrze zakrystii podzielono na trzy przęsła, pomimo, iż początkowo planowano aż pięć pól sklepiennych i pod tyle przęseł wykonano wnęk od strony prezbiterium. Pierwotnie zakrystia była jednokondygnacyjna, lecz około pierwszej połowy XV wieku jej mury podwyższono ponad łęki oporowe prezbiterium i ponownie zadaszono nad piętrem. Od strony zewnętrznej późnogotycką partię ozdobiono blendami oraz dekoracyjnym krenelażem.
Południowa wieża w dolnej, starszej części otrzymała przekrój kwadratowy, z elewacją przeprutą dwoma oknami ostrołucznymi i ozdobioną wysokimi, zamkniętymi ostrołukowo blendami, a także opaską tynkową pod sterczynami w narożach. Górna ośmioboczna część wieży, dobudowana pod koniec XIV wieku, została rozczłonkowana półkoliście zamkniętymi długimi wnękami, w których umieszczono wąskie otwory z ościeżami ujętymi wałkami. Bezpośrednio pod spiczastym dachem wieży, na najwyższej, dobudowanej w XV wieku kondygnacji, poprowadzono wieńczący fryz, utworzony z uskokowych wnęk zamkniętych odcinkowymi łukami i oddzielonych od reszty wieży profilowanym gzymsem. Wewnątrz wejście na drugą kondygnację zapewniała drewniana klatka schodowa, prowadząca z zakrystii do empory na pietrze wieży, która mogła funkcjonować jako samodzielna kaplica lub kapitularz (na czas przebudowy klauzury).
Wciągnięcie przypór do wnętrza kościoła spowodowało, że boczne elewacje korpusu miały surowy charakter, złagodzony jedynie wysokimi ostrołukowymi oknami, umieszczonymi między nimi blendami z profilowanymi krawędziami, rozpoczynającymi się na wysokości połowy okien oraz fryzem opaskowym pod okapem dachu. Nieco ozdobniejszy charakter otrzymała zachodnia elewacja, jako jedyna podparta przyporami, zwieńczona trzema szczytami zdobionymi blendami i lizenami przechodzącymi w sterczyny oraz niewielkimi szczycikami przeprutymi okrągłymi przeźroczami. Ich dość proste formy, nie dorównujące stopniem komplikacji gdańskim szczytom z drugiej połowy XV stulecia, (np. w kościołach św. Katarzyny czy św. Trójcy) wskazywałyby, iż mogły powstać w pierwszej połowie tamtego wieku. Jeszcze prostszą formę uzyskał po odbudowie z 1497 roku wschodni szczyt nad nawą północną, pozbawiony jakichkolwiek zdobień, rozdzielony jedynie dwoma oknami i otworami maczulcowymi.
Wnętrze korpusu nawowego, podzielone dziesięcioma masywnymi, ośmiobocznymi filarami i dwoma parami półfilarów na sześć przęseł długości, przykryte zostało sklepieniami gwiaździstymi. Filary posadowiono na cokołach i ujęto wałkami w narożnikach, a opaskami u nasad arkad. Łuki arkad obustronnie oprofilowano uskokami. Sklepieniem gwiaździstym o podobnej, sześcioramiennej formie jak w nawie głównej zwieńczono również czteroprzęsłową część prezbiterialną kościoła. W nawach bocznych, zakrystii i kaplicy pod wieżą zastosowano natomiast gwiaździste sklepienia czteroramienne. Żebra sklepień nawy głównej i prezbiterium opuszczono na wiązki służek, w prezbiterium nadwieszanych na baldachimach z dekoracją wimpergową i z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi oraz maswerkowymi. W korpusie żebra opuszczono także na wsporniki maswerkowe i profilowane. Około 1430 – 1440 roku prezbiterium ozdobiono bogatą polichromią ścienną. Malowidła przedstawiały sceny pasyjne na tle krajobrazów i widoków architektonicznych. Średniowieczna polichromia znajdowała się również w kaplicy podwieżowej, a filary korpusu nawowego zdobione były popularnymi w średniowieczu malowidłami w formie rdzawoczerwonych, geometrycznych kwadr naśladujących kształt kamiennych ciosów.
Pierwotne zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie późnoromańskiego kościoła, na przedłużeniu jego południowego aneksu. Prawdopodobnie nie układały się one jeszcze w typowy schemat czworobocznego claustrum, a nawiązywały do wczesnych, jednoskrzydłowych rozwiązań cysterskich i dominikańskich. Dla odmiany zabudowania gotyckiej klauzury usytuowane były po północnej stronie nowego, gotyckiego kościoła, gdzie trzema skrzydłami i krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz, przy czym skrzydło północne znajdowało się bardzo blisko kurtyny miejskich murów obronnych Głównego Miasta gdańskiego.
W część zachodnią gotyckiej klauzury włączona została piwnica starszego budynku z trzeciej ćwierci XIII wieku, którego nadziemna część zapewne została zniszczona w 1308 roku. Część podziemna (zagłębiona w gruncie na około 1,4 metra) była salą o wysokości 3,2 metra, z czterema polami sklepień eliptycznych, wspartych na pendentywach (narożnych elementach sklepienia czworokątnego przechodzącego w koło) z centralnym filarem krzyżowym. Konstrukcja ścian i przesklepienia oparta była ponadto na ośmiu filarach przyściennych, pomiędzy którymi rozpięte były arkady. Wypełniono je materiałem ceglanym tworząc blendy. W przypadku dłuższych ścian miały one wykrój pełnego łuku, a w ścianach krótszych ostrołuków. Pełnymi i ostrymi łukami (w zależności od ich rozpiętości) przeniesiono obciążenie ścian na filar centralny, tworząc w ten sposób gurty, zaś filary przyścienne zwieńczyły ceglane, trapezowate konsole. Gurty nie przecinały się, co dawało romboidalną sieć pasów, z arkadami oddzielającymi poszczególne sekcje sklepień. Pierwotne wejście do piwnicy wraz z szyją prowadzącą do wnętrza znajdowało się w ścianie południowej po zachodniej jej stronie. W ścianie północnej, we wschodniej jej części, umiejscowiono rozglifione okno, umożliwiające wentylację pomieszczenia. W XV wieku w trakcie budowy krużganka salę przedzielono w poprzek ścianą na dwie części. Przekuto również ścianę północną celem dodania szyi piwnicy od strony północnej, natomiast wyjście południowe zostało zamurowane.
Gotycka klauzura przykryta była całą gamą różnorodnych sklepień. Krużganki nagrywały sklepienia gwiaździste czteroramienne, za wyjątkiem części północnej z trójkątnymi przęsłami z trójpromieniem. W skrzydle północnym znajdowała się dwuprzęsłowa sala z motywem dwóch pięciodzielnych trójkątów formujących pośrodku romb oraz z dwóch pól trójkątnych z trójpromieniem, tworzących półgwiazdy w każdym narożu. Kolejne dwa trójprzęsłowe pomieszczenia przykrywały sklepienia sieciowe w przęsłach środkowych (motyw gwiazdy czteroramiennej z rombem pośrodku) i trójpromienne w przęsłach bocznych. W zachodnim skrzydle klauzury umieszczono sklepienia kryształowe i sieciowe. Dużą salę południową tworzyło tam dwunawowe pomieszczanie, z nawą szerszą zwrócona ku krużgankowi przykrytą sześcioramiennymi gwiazdami i z nawą węższą przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Stan obecny
Dominikański kościół św. Mikołaja z XIV i XV wieku jest jednym z najcenniejszych zabytków sakralnych Gdańska, tym bardziej wartościowym, iż przetrwał bez zniszczeń II wojnę światową. Zachował on w pełni swój gotycki wygląd i wiele z oryginalnego wyposażenia. W kościele obecnie najstarsze gotyckie zabytki to Pieta z początku XV wieku w kaplicy św. Jacka i malowidła na północnej ścianie prezbiterium z około 1430 roku. Do gotyckiego wyposażenia należy także tablicowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1466 roku, krucyfiks z belki tęczowej z około 1520 roku i nieco późniejsze, cenne artystycznie stalle, ustawione po obu stronach prezbiterium, składające się z gotyckich siedzisk z połowy XVI wieku i późniejszych zaplecków z XVIII wieku. Kościół romański jest dziś znany wyłącznie z wykopalisk archeologicznych.
Jeszcze do niedawna wydawało się, iż budynki klasztorne gdańskich dominikanów nie przetrwały w najmniejszym stopniu do czasów współczesnych. Jednak szczęśliwie w 2005 roku pod Placem Dominikańskim odkryte zostało zakopane, późnoromańskie klasztorne pomieszczenie, którego większa część zachowała się w dobrym stanie i po odnowieniu została udostępniona dla zwiedzających. Sala ta posiada unikalną na ziemiach polskich konstrukcję sklepienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Samól P., Architektura kościołów dominikańskich, Gdańsk 2022.
Szyszka M., Romański kościół pw. św. Mikołaja i trzynastowieczny zespół podominikański w świetle badań archeologicznych na stanowisku 5 w Gdańsku [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.