Historia
Od 1350 roku na Starym Mieście gdańskim, na wschód od kościoła farnego św. Katarzyny, istniała kaplica pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, przy której swój żywot wiodło stowarzyszenie kobiet pokutujących zwanych magdalenkami. Gromadziło ono ubogie i upadłe kobiety, które przybywszy z okolicznych wsi, nie miały dużych szans na godziwe życie w dużym mieście (w Gdańsku nie funkcjonował jeszcze żaden klasztor żeński). W 1374 roku, w drodze z Rzymu do Vadsteny w Szwecji, w Gdańsku zatrzymał się kondukt żałobny z doczesnymi szczątkami świętej Brygidy Szwedzkiej. Sarkofag z relikwiami umieszczono najpierw w kościele Mariackim, a następnie przeniesiono na dwa tygodnie do kaplicy pokutnic. Przechowywane relikwie zapoczątkowały wielki kult św. Brygidy, który sprawił, iż wielki mistrz krzyżacki zdecydował się na podjęcie próby przekształcenia stowarzyszenia w regularny konwent zakonny, co w konsekwencji zaowocowało powstaniem w 1394 roku klasztoru i budową w 1397 roku nawy głównej kościoła. W części wschodniej kompleksu zamieszkały siostry Brygidki, a w części zachodniej od 1400 roku ojcowie Brygidianie.
W XV i XVI wieku klasztor przeżywał czasy rozkwitu: wzrastała liczba powołań, kościół i zabudowania klauzury rozbudowywano i modyfikowano, a konwent zyskiwał poważanie Gdańszczan. Kłopoty rozpoczęły się w 1587 roku, kiedy to wpierw spłonął kościół wraz z częścią klauzury, a następnie zaczęły narastać konflikty z protestantami. Co najmniej dwukrotnie klasztor został ograbiony, zakazano też przyjmowania do zakonu nowicjuszek, co z kolei doprowadziło do rozkładu wspólnoty i podupadnięcia klasztoru. W 1592 roku biskup Hieronim Rozrażewski wydał dekret nakazujący przekazanie wszystkich dóbr klasztornych jezuitom, choć nie zgodziła się na to rada miejska, która nie chciała w Gdańsku nowego, prężnego, katolickiego zakonu. Ostatecznie dopiero w 1606 roku jezuici przejęli duszpasterstwo nad brygidkami, zasilonymi kilkunastoma siostrami z rozwiązanego klasztoru w Vadstenie.
W XVII wieku kościół klasztorny poddano renowacji. W nawach bocznych założono sklepienia, a w roku 1673 w narożniku południowo – wschodnim kościoła wzniesiono wieżę dzwonniczą. W XVIII wieku konwent spokojnie się rozwijał, powiększała się biblioteka klasztorna, powstał nowy kapitularz nad zakrystią, zaś kościół otrzymał barokowe wyposażenie. Kres dobrobytowi przyniósł rozbiór Polski w 1772 roku. Wpierw rząd pruski zagarnął majątek konwentu, a następnie zabronił przyjmowania do nowicjatu. Liczba sióstr zaczęła maleć, kościół i klasztor ulegały stopniowej dewastacji, zwłaszcza w okresie wojen napoleońskich. Z powodu sekularyzacji zakonu, przeprowadzonej w 1817 roku, budynki klasztorne w połowie stulecia poddano rozbiórce. Ocalał jedynie kościół, przy którym powołano parafię. W 1945 roku, a więc już po wyzwoleniu miasta, wskutek dewastacji dokonanej przez wojska sowieckie, został on poważnie uszkodzony (przetrwały jedynie mury obwodowe i część sklepienia w prezbiterium). Do odbudowy przystąpiono dopiero w 1970 roku.
Architektura
Pierwotna, czworoboczna, nieregularna w planie kaplica z drugiej połowy XIV wieku składała się z dwóch kondygnacji, wieży schodowej po stronie południowej i wejścia od strony wschodniej. W 1396 roku po jej zachodniej stronie wzniesiona została podłużna, sześcioprzęsłowa nawa, wzmocniono od zewnątrz regularnie rozstawionymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołuczne okna. Zabudowania klasztorne usytuowane zostały między ścianą północną kościoła a kanałem Raduni. Składały się one z dwóch wirydarzy przylegających do kościoła, otoczonych skrzydłami mieszkalno – gospodarczymi. Jedynie wirydarz wschodni połączony był krużgankami.
Drugi etap budowy kościoła, czyli wzniesienie nawy północnej, ukończono około 1416 roku. W tym czasie wyburzona została pierwotna ściana zewnętrzna nawy głównej i na jej miejscu ustawiono rząd filarów. W ścianie nowo wybudowanej nawy wkomponowano obejście dla zakonnic, będące charakterystycznym elementem architektonicznym kościołów zakonu brygidek. Usunięto także ścianę zachodnią kaplicy Marii Magdaleny tworząc profilowaną arkadę. W roku 1512 wzniesiono nawę południową z rzędem wysokich okien oraz wejściem od strony południowej i zachodniej. Wraz z dobudowywaniem kolejnej nawy wzniesiono także prezbiterium oraz zakrystię.
Kościół klasztorny ostatecznie osiągnął formę budowli trójnawowej, halowej, o sześciu przęsłach, z płytkimi kaplicami od północy i południa wstawionymi między wewnętrznymi przyporami. Krótkie prezbiterium wzniesiono na planie prostokąta o trzech przęsłach, z dwuprzęsłową zakrystią od północy. Umiejscowione zostało nietypowo od zachodu, co było zgodne ze wskazaniami św. Brygidy. Prezbiterium jako jedyne w całej budowli opięto przyporami od strony zewnętrznej, w odróżnieniu od korpusu nawowego, gdzie wciągnięte zostały do wnętrza. Prezbiterium i poszczególne nawy korpusu nakryte zostały osobnymi dachami dwuspadowymi.
Wnętrze kościoła oświetlały duże okna ostrołukowe, czterodzielne. W korpusie założono sklepienia o motywie gwiazd ośmioramiennych, wsparte na ośmiobocznych filarach międzynawowych na cokołach, a także na półfilarach przyściennych od wschodu i zachodu. Pomiędzy nimi rozłożono obustronnie profilowane, uskokowe arkady. Sfazowaną, uskokową arkadą otworzono nawę główną na prezbiterium. Prezbiterium otrzymało sklepienia kryształowe, natomiast kaplice boczne przykryto sklepieniami sześciodzielnymi i ośmiodzielnymi. Wspomniane powyżej obejście utworzono na piętrze, przebijając otwory w przyporach wewnętrznych korpusu.
Stan obecny
Zabudowania klasztornej klauzury nie zachowały się, natomiast druga wojna światowa zniszczyła dużą część kościoła klasztornego. Po jej zakończeniu pozostawiono zabytek bez jakiegokolwiek zabezpieczenia, co doprowadziło do tego, że runęły oryginalne sklepienia nawy głównej i południowej, a w 1957 roku spłonęła zachowana więźba dachowa wraz z zachodnim szczytem nawy południowej. Zniszczeniu uległy też stosunkowo licznie zachowane elementy wystroju wnętrza. Obecnie kościołowi klasztornemu przywrócono dawną formę architektoniczną, włącznie ze zmianami wprowadzonymi w okresie nowożytnym (barokowa wieża, wykrój niektórych okien).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Czaja K., Bazylika Mniejsza św. Brygidy. Historia i współczesność, Warszawa 1998.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.