Historia
W 1308 roku Gdańsk zajęty został zbrojnie przez zakon krzyżacki. Część zabudowy miejskiej uległa zniszczeniu w trakcie walk, stary gród wkrótce rozebrano w celu budowy murowanego zamku, a rozwój gdańskiego kompleksu osadniczego uległ na pewien czas zatrzymaniu, choć najeźdźcy utworzyli dla przesiedlonej słowiańskiej ludności nową dzielnicę (Osiek), która odtąd funkcjonowała obok Starego Miasta, Głównego Miasta i Młodego Miasta, a następnie położonego na południe od Głównego Miasta obszaru Starego Przedmieścia. Zabudowa najbardziej zurbanizowanego Głównego i Starego Miasta była wówczas jeszcze wyłącznie szkieletowa, dopiero od około połowy XIV wieku, a na szerszą skalę od początku XV wieku, zaczęło się rozwijać budownictwo ceglane w postaci gotyckich kamienic wzorowanych na zabudowie miast flamandzkich i gotlandzkich. Jedne z pierwszych murowanych domów mieszczańskich potwierdzone zostały w źródłach pisanych w 1382 roku (zlokalizowane przy ul. Ogarnej). Ich wznoszeniem zajmowali się mistrzowie murarscy, którzy tak jak Henryk Ungeradin z lat 1379 – 1382 pełnili funkcje miejskich budowniczych.
Na terenie Głównego Miasta gdańskiego nasilenie przemian urbanistycznych spowodował przywilej wielkiego mistrza Ludolfa Königa z 1342 roku, który między innymi ustalił teren pod zabudowę kościoła NMP. Wymusiło to konieczność usunięcia istniejącej tam częściowo zabudowy, a także zmianę przebiegu dawnej sieci ulic, która musiała ominąć rozległy teren kościelny. Powstały wówczas nowe ulice jak Kaletnicza, czy Mariacka, ułatwiające dojście do fary. W kolejnych latach z podmokłych łąk ciągnących się od klasztoru do Motławy musieli zrezygnować dominikanie, osuszono też koryto strumienia Siedleckiego skierowanego do północnej fosy miejskiej, tworząc nowe ulice zabudowy zwanej od 1345 roku Nowym Miastem. Na skutek ciągłego napływu osadników w drugiej połowie XIV wieku dzielnice Mariacka i Świętojańska Głównego Miasta zostały już prawie całkowicie zapełnione.
W XV wieku prężny rozwój handlu gdańskiego, a co za tym szło powiększanie liczby ludności miasta i jej stopniowe bogacenie, wpłynęły na szybki rozwój murowanej zabudowy mieszkalnej, która wypełniła tereny wewnątrz murów miejskich i stopniowo zaczęła się pojawiać na przedmieściach. Powstawanie i funkcjonowanie domów mieszczańskich regulowały wilkierze, czyli uchwały rady miejskiej. Przykładowo w 1455 roku wilkierz określił w 32 artykule szerokość dzielonych parcel, w 1460 roku gdański wilkierz zawierał przepisy porządkowe o zachowaniu czystości w rejonie studni i na ulicach, a także o wywozie śmieci, w 1536 roku rada postanowiła przeprowadzić podziemnym rurociągiem wodę ze stawu młyńskiego w Krzyżownikach, zaś w 1539 roku rada wydała specjalną ordynację przeciwpożarową, gdyż sprzęt do gaszenia ognia często należał do właścicieli budynków.
Pod koniec XVI wieku Główne Miasto gdańskie wciąż jeszcze zdominowane było w zabudowie mieszkalnej architekturą gotycką, ale i coraz liczniejszą zabudową o stylistyce renesansowej, która zaczęła przenikać do architektury Głównego Miasta z Włoch i Niderlandów od około połowy tamtego stulecia. Na Starym Mieście i Starym Przedmieściu sytuacja wyglądała odmiennie, gdyż jedynie pierzeje głównych ulic wyróżniały się architekturą późnogotycką i renesansową, natomiast pozostała zabudowa w większości była konstrukcji szkieletowej. Definitywny kres późnogotyckiej stylistyki budownictwa mieszkalnego nastąpił w XVII i XVIII wieku, wraz z pojawieniem się mody na barokowe formy kamienic, które zwłaszcza w najbogatszych dzielnicach zaczęły wypierać kamienice o późnośredniowiecznej stylistyce. Wymianie zabudowy sprzyjała stale wzrastająca chęć wygodniejszego życia, a także nawiedzające miasto od czasu do czasu pożary.
Architektura
Zabudowa mieszkalna w XIV-wiecznym Gdańsku w większości wznoszona była jeszcze w technice ryglowej, a więc składała się z drewnianego szkieletu wypełnianego cegłami. Gotyckie domy szkieletowe w większości były budowlami jednorodzinnymi. Zakładane były na planie prostokątów o przeciętnej szerokości 5-7 metrów, zwrócone krótszymi bokami w stronę ulic. Rozmieszczano je w odległościach około 0,6 metra od sąsiednich domów, co miało zapewniać odpływ wody domowej oraz stanowić zabezpieczenie przeciwpożarowe. Dachy były dwuspadowe, początkowo kryte słomą, a od połowy XV wieku dachówką, z trójkątnymi szczytami zwróconymi ku krótszym bokom. Wąskie parcele budowlane posiadały znaczną głębokość około 30-40 metrów, a czasami, jak w dzielnicy Mariackiej, sięgały aż do następnej ulicy, dochodząc nawet do 100 metrów. Od drugiej połowy XIV wieku postępował bowiem proces łączenia mniejszych parcel w jedną większą i usuwania znajdujących się tam wcześniej bud.
Ze względu na podmokłość terenu Głównego Miasta gdańskiego, zwłaszcza w pobliżu Motławy, fundamenty domów były kładzione na drewnianych palach i warstwie luźno spojonych kamieni, na które dopiero kładziono mur i ściany piwnic. Te ostatnie z konieczności były niskie i bez sklepień, z płaskimi, drewnianymi stropami. Schodziło się do nich wprost z ulicy po kilku stopniach w dół. Zejścia te w późniejszym okresie średniowiecza zaczęto ujmować oprawą architektoniczną tworzącą rodzaj tarasu, czyli gdańskiego przedproża. Fasady domów nie były ozdabiane glazurowaną cegłą, jedynie licowano je surową cegłą czerwoną oraz malowano farbą wapienną, bez uwzględnienia fug, kolorem białym lub czerwonym. Urozmaicenie stanowiły pionowe i płytkie wnęki, zakańczane u góry ostrymi łukami, dalej wąskie filary międzyokienne z profilowanej cegły oraz szczyty: trójkątne, z czasem schodkowe i arkadowe. Na tyłach domów znajdowały się podwórka z niewielkimi ogródkami oraz z drewnianą zabudową gospodarczą. Zapewne już od połowy XIV wieku do niektórych domów lub publicznych studzien, doprowadzana była woda z kanału Raduni, przesyłana za pomocą drewnianych rur.
Główne wejścia umieszczano na parterze, w fasadzie. Wchodziło się nimi po kilku stopniach w górę do wysokiej na 4-6 metrów sieni z kuchnią i paleniskiem w głębi, a następnie do pomieszczenia mieszkalnego od strony podwórka. Drabiną lub drewnianymi schodami przedostawano się na strych bądź pierwsze piętro, gdzie najczęściej umiejscowiony był spichlerz. Początkowo prosty układ pierwszych gdańskich domów ryglowych z czasem uległ przemianie na korzyść pomieszczeń mieszkalnych, które zaczęto umieszczać także na piętrach. Parter zaczął wówczas być przeznaczany wyłącznie na cele handlowe jako miejsce sprzedaży lub jako warsztat (a często w połączeniu obu tych funkcji). Zmiany następowały także w konstrukcji ścian bocznych, które stawiano na granicach parcel, wspólnie dla obu sąsiadujących budowli. Ściany te pełniły funkcje bezokiennego muru ogniowego. Wnętrza domów XIV-wiecznych musiały być proste i skromne. Jedyną ornamentację stanowić mogły licowane cegły i posadzki z glazurowanych płytek ceramicznych oraz płytkie wnęki, zamknięte u góry gzymsem lub łękiem na ceglanych konsolach.
Początkowo oprócz najwyższych kondygnacji domów, na spichrze przeznaczano też osobne budynki. Jednakże szybki rozwój miasta i handlu wymusił konieczność znalezienia dla nich miejsca na prawy brzegu Motławy, na Wyspie Spichrzów. Budowano je według jednolitej, szeregowej reguły, o bardzo dużej długości dochodzącej do 35 metrów, przy szerokości około 10-12 metrów. Były zwrócone węższą stroną ku Motławie, której wody dochodziły do ścian szczytowych. Tam też na środku fasady każdego budynku znajdował się znak rozpoznawczy spichrza umieszczony na rzeźbionej, kamiennej płycie, który dawał budynkowi potoczną nazwę (np. Szara Gęś). Spichrze były konstrukcji szkieletowej, z międzypiętrowym belkowaniem na przestrzał, tylko cokoły były ceglane. Ich wysokość dochodziła do czterech pięter nad którymi znajdował się wysoki, dwuspadowy dach. W drugiej połowie XIV wieku upowszechnił się także blokowy typ spichlerzy, o połowę krótszych, z rozszerzonymi szczytami, częściowo już murowanych. Transport pionowy odbywał się w nich wewnątrz. Przed fasadami, wzdłuż nabrzeża zbudowany był pomost do cumowania statków i przeładunku.
W XV wieku utrwalił się w Gdańsku podział zabudowy mieszkalnej charakterystyczny dla okresu średniowiecza, rozmieszczony według struktury majątkowo – zawodowej. Tak więc najokazalsze domy patrycjuszowskie usytuowane były w centrum miasta, zwłaszcza wokół rynku Głównego Miasta i w jego pobliżu (Długi Targ, ulica Długa), zaś pewne ulice, a nawet całe dzielnice zajmowane były przez zabudowania rzemieślników określonych zawodów (przede wszystkim na terenie Starego Miasta i przedmieść). Pod względem układu domów wznoszono kamienice wąskie, sytuowane na działkach o 5-7 metrach szerokości i 20-25 metrach głębokości (z pomieszczeniami usytuowanymi jeden za drugim), tzw. kamienice szerokie (z sienią sięgającą podwórza i pomieszczeniami po bokach) na działkach szerokości 9-11 metrów i głębokości 30-40 metrów, oraz kamienice mające głębokość tylko jednego pomieszczenia.
Pod koniec XV wieku większość gdańskich kamienic patrycjuszowskich była już murowana. Fundamenty budowano z kamieni polnych, mury grubości około 1 metra (wyżej zwężające się uskokami) powstawały z cegieł łączonych zaprawą wapienną, a jedynie przy detalach architektonicznych (maswerki, gzymsy, fryzy itp.) stosowano piaskowiec. Gotycki dom kupiecki przeważnie wznosił się na wąskiej, długiej parceli, która czołem skierowana była ku jednej ulicy, a tyłem sięgała często ulicy sąsiedniej, równoległej. Budynek poprzedzały przedproża z których dostępne były wejścia do niskich (z powodu wysokiego poziomu wód gruntowych) piwnic oraz główne wejścia, zapewne zdobione godłami rodziny i kołatkami. Fasady zdobiono filarami międzyokiennymi, formowanymi z profilowanej cegły o rozmaitych kształtach, często tworzącymi wysokie, ostrołucznie lub odcinkowo zamykane wnęki, w których osadzano okna. Elewacje pokrywano zaprawą wapienną, najczęściej z dodatkiem pigmentów, czasem pokrywaną malowidłami architektonicznymi. Główną ozdobą kamienic były przysłaniające połacie dachu szczyty: trójkątne i schodkowe, dekorowane płytkimi, ostrołucznymi płycinami, niektóre wieńczone ozdobnym krenelażem, a często attykami wykorzystującymi popularne w gotyku motywy.
Głównym pomieszczeniem w kamienicy kupca była wielka izba, czy też sień, zajmująca w przyziemiu całą szerokość frontu budynku, służąca jako miejsce pracy (kantor lub sklep). W głębi mieściła się kuchnia i przylegające do niej mniejsze pomieszczenia służące za pomocnicze komory i izby sypialne, a także przejście czy też korytarz na tylne podwórze. Za wielką sienią znajdowały się też schody wiodące na piętro i do piwnicy. Piętra w XV wieku często jeszcze mieściły spichrze, ale od XVI stulecia większość składów znajdowała się już na Wyspie Spichrzów, piętra zaś przeznaczano na pokoje mieszkalne, co oznaczało powiększenie komfortu mieszkaniowego zamożnego kupiectwa. W węższych kamienicach na pierwszym piętrze znajdowały się dwa pomieszczenia oddzielone od siebie klatką schodową, podobnie wyglądało rozplanowanie w kamienicach które były wyższe o drugie piętro. Wyposażenie stanowiły szafy, stoły i stołki, nierzadko rzeźbione lub inkrustowane. Rzeźbione mogły być też schody na piętro, na piętrach wisiały gobeliny i obrazy. Pokoje ogrzewano kominkami albo coraz powszechniejszymi od XVI wieku piecami kaflowymi. W sypialniach znajdowały się łoża z baldachimami z dużą ilością pościeli chroniącej przed zimnem. Dzieci i służba spały na ławach lub skrzyniach z materacami. Okna z reguły były już szklone, choć nie często otwierane, przez co wnętrza były dość ciemne.
Dom bogatego rzemieślnika był bardzo podobnie rozplanowany, ale mniejszy. W dużej sieni mieścił się warsztat, na piętrze skład surowców lub gotowych wyrobów. W wąskich kamienicach, gdy nie było tylnego podwórza lub można się było do niego dostać inną drogą niż przez dom, rezygnowano zwykle z korytarza ze względu na oszczędność miejsca. Czasami umieszczano na ich miejscach ustępy, ale przeważnie latryny znajdowały się na podwórzach. Piwnice zajmowały całą powierzchnię kamienicy i były przedzielane ścianą lub wydzielane gurtem w miejscu ponad którym znajdowała się murowana ściana oddzielająca sień od tylnego pomieszczenia. Kondygnacje rozdzielały płaskie, drewniane stropy umieszczane na odsadzkach, ewentualnie w piwnicach kładziono sklepienia. W mniejszych kamienicach rzemieślników skromniejsze były też detale architektoniczne i wyposażenie – proste ławy, stoły, skrzynie. Poddasza i piwnice, często zamieszkiwane przez najuboższych, posiadały najprymitywniejsze warunki, z brakiem ogrzewania na czele.
Domy średniozamożnych i biednych mieszczan stanowiły kamienice różniące się od zwykłych, parterowych domostw jednoprzestrzennych jedynie występowaniem jednego lub dwóch pięter. Znajdowały się one przeważnie na wąskich, ograniczonych przestrzeniach, zwłaszcza w bocznych uliczkach, gdzie boki bloków zabudowy nie pozostawiały za dużo miejsca, co przekładało się na niewielką głębokość parcel. Często występowały na Osieku, w zakolu Raduni. Domy te na każdej kondygnacji (przyziemiu, piętrze i piwnicy) posiadały tylko jedno pomieszczenie, a trzony kuchenne i schody umieszczano blisko tylnej ściany szczytowej. Ich elewacje były odpowiednio uboższe, pozbawione dekoracji.
Stan obecny
Okres największego dostatku i prosperity Gdańska przypadł na XVI i XVII stulecie, dlatego większość gotyckich kamienic przebudowana została w stylistyce renesansowej i barokowej, do czego przyczyniły się też częste pożary gęsto upakowanej średniowiecznej zabudowy. Co więcej do prawie całkowitej destrukcji miasta doprowadziła druga wojna światowa, przez którą nieliczne zachowane gotyckie kamienice są w większej lub mniejszej części rekonstrukcjami z czasów powojennej odbudowy. Nieliczne przykłady średniowiecznych budynków obejrzeć można przy ulicy Ogarnej 112, Ogarnej 87, Długiej 47, czy Mariackiej 1 lub Mariackiej 11/13. Zrekonstruowany attykowy szczyt znajduje się przy ul. Szerokiej 75/76, czy Powroźniczej 23. Elewacje dwóch gotyckich kamienic, także odbudowanych po wojnie, widoczne są również na ul. Dzianej 11 i 10. Na ul. Chlebnickiej 14 znajduje się zrekonstruowana fasada późnogotyckiego Domu Schlieffów z 1520 roku (zdemontowany oryginał znajduje się dziś pod Berlinem jako część Kavalierhaus).
W budynku spichlerza o nazwie Błękitny Baranek przy ul. Chmielna 53 w 2008 roku udostępniono ekspozycję ukazującą między innymi zrekonstruowany fragment średniowiecznego miasta z XIII-XIV wieku, w postaci uliczki wypełnionej domostwami oraz warsztatami i sklepami. Uliczka ta wzbogacona jest rekonstrukcjami postaci średniowiecznych gdańszczan, hałasami i zapachami średniowiecznego miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1997.
Historia Gdańska, tom I, do roku 1454, red. E.Cieślak, Gdańsk 1985.
Historia Gdańska, tom II, 1454-1655, red. E.Cieślak, Gdańsk 1982.
Paner H., Rozwój przestrzenny wczesnośredniowiecznego Gdańska w świetle źródeł archeologicznych, „Archaeologia Historica Polona”, tom 23, 2015.
Rollenhagen O., Analiza i opis gdańskich kamienic mieszczańskich, Marburg-Gdańsk 2008.