Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o „castrum dominae nostrae” we Fromborku (Frauenburg) odnotowana została w 1278 roku. Około 1288 roku biskup Henryk Fleming przeniósł z Braniewa do Fromborka stolicę diecezji warmińskiej i kapitułę katedralną, której zadaniem było dbanie o katedrę oraz organizowanie i nadzorowanie liturgii. Pełniła ona także rolę kolegium doradczego biskupa oraz zarządzała podległym jej terenem. W tym samym roku 1288 po raz pierwszy odnotowana została także sama katedra („castro Dominae nostrae, ubi est ecclesia cathedralis”), była to jednak wówczas jeszcze budowla mała i drewniana („erat enim ante summa ecclesia lignea et parva”).
Murowane obwarowania na wzgórzu katedralnym we Fromborku wznoszono od początku XIV wieku. Do 1330 roku powstał wschodni odcinek umocnień wraz z kapitularzem (wzmiankowanym w 1305 roku) i szkołą. Do końca XIV wieku uformowano zachodnią część wzgórza, porządkując stoki i wyrównując poziom terenu. W 1329 roku papież Jan XXII wydał odpust na budowę nowej katedry („nova structura”), w którym wspomniano, iż dotychczasowa budowla wciąż nie była jeszcze murowana. Prace budowlane nad kościołem ruszyły od strony wschodniej. Wpierw wzniesiono prezbiterium, ukończone i konsekrowane w 1342 roku, a następnie przystąpiono do prac nad korpusem nawowym. W związku z jego budową w 1350 roku papież Klemens VI wydał kolejny list odpustowy, ponowiony w 1367 roku przez papieża Urbana V. Prace budowlane nad katedrą miano ukończyć zgodnie z inskrypcją umieszczoną w kruchcie w 1388 roku.
Modernizacje fortyfikacji i budowli na wzgórzu katedralnym prowadzono od końca XIV wieku, a następnie w XV i XVI stuleciu. W dokumencie lokacyjnym dla wsi Dąbrowy z 1391 roku, kapituła zobowiązywała mieszkańców wsi do świadczeń na rzecz budowy fromborskich obwarowań, a testament z roku 1414 kantora kapituły, Jana von Essena, przeznaczył kwotę 1000 guldenów angielskich na kolejne prace przy fortyfikacjach i dzwonnicy. W dokumentach tych zawarto też informacje, iż wzgórze katedralne strzeżone i bronione było przez wojska własne i zaciężne, poszczególni zaś kanonicy mieli obowiązek utrzymywania porządku i wykonywania remontów przydzielonych im odcinków murów i baszt.
W późnym średniowieczu warowny zespół katedralny był oblegany i zdobywany przez wojska polskie, krzyżackie i czeskie. Pierwsze poważne zagrożenie przyszło w 1414 roku, kiedy na Frombork najechały wojska polsko – litewskie. Następne zniszczenia spowodowali Krzyżacy w 1455 roku w odwecie za hołd złożony przez miasto królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Zły stan katedry odnotowano w źródłach pisanych w 1472 roku, zaś w 1480 roku kapituła katedralna poprosiła radę miejską Gdańska o drewno na potrzeby prac budowlanych przy kościele. Zrujnowane były też inne zabudowania, gdyż w 1489 roku biskup Mikołaj Tungen przeznaczył testamentem 120 grzywien na odbudowę szkoły katedralnej. Postanowienie to nie zostało zrealizowane, dopiero w wyniku ożywionych prac budowlanych podjętych po roku 1499, powstał dom biskupi zbudowany przez biskupa Łukasza Watzenrode. Po powtarzających się w XV wieku oblężeniach modernizację obwarowań podjął biskup Maurycy Ferber, z którego polecenia w 1537 roku przed bramą południową wzniesiono barbakan, a od wschodu basteję.
W 1551 roku katedrę uszkodził pożar, po którym założono na niej nową konstrukcję dachową. Późniejsze prace budowlane z czasów nowożytnych nie były intensywne i w przypadku katedry ograniczały się do remontów, wymiany wyposażenia oraz budowy kilku kaplic z XVII i XVIII wieku, w części rozebranych w XIX stuleciu. Przekształcenia zabudowań mieszkalnych związane były głównie ze zniszczeniami wojennymi. Szczególnie dotkliwe dla zabudowań Fromborka były szkody poczynione przez Szwedów w latach 1626-1630 i 1655-1660. Liczne remonty prowadzono w latach 1836-1842, 1875, 1887-1891, 1927-1935. Ostatnie zniszczenia zabytku spowodowała II wojna światowa, po której renowację prowadzono w 1946-1948 i 1972 roku.
Architektura
Wzgórze o wymiarach 80 x 163 metry obwiedziono wzdłuż krawędzi stoków ceglanym murem na planie wydłużonego pięcioboku, po którego wschodniej stronie dostawiono kapitularz i szkołę, a blisko kurtyny północnej katedrę Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja. Początkowo katedrę otaczał cmentarz, zachodnia zaś część dziedzińca miała charakter otwarty. Od południa i zachodu wzgórze odcinał od reszty terenu przekop i wał ziemny. Mur budowano etapami rozpoczynając od wschodu i kurtyn południowych. Następnie otoczono zachodnią część założenia, a w pierwszej połowie XV wieku część kurtyn podwyższono. Odtąd też do wewnętrznych ścian murów obronnych dostawiano zabudowania mieszkalne i gospodarcze, m.in. domy kanoników, czy dom kustosza z lat 1512-1517 w zachodnim odcinku kurtyny północnej. Przed 1513 w narożu południowo – wschodnim, na miejscu szkoły katedralnej wzniesiono pałac biskupów warmińskich.
W obręb fortyfikacji wzgórza wiodły dwie bramy i pomocnicze furty. Porta Maior zlokalizowana od południa, flankowana była przez dwie półokrągłe baszty oraz poprzedzona drewnianym mostem przerzuconym nad przekopem. Druga z bram, Porta Minor, położona była od zachodu. Miała formę prostokątnej w planie, płytkiej baszty, w całości wysuniętej przed kurtynę, z przejazdem zamykanym broną. Furtę prowadzącą do miasta umieszczono w XV wieku w kurtynie północno – zachodniej. Druga furta funkcjonowała mniej więcej w połowie długości odcinka wschodniego, gdzie w pierwszej połowie XVI wieku przed kurtynę wysunięto cylindryczną basteję.
Bardzo ważnym elementem obrony wzgórza katedralnego była ośmiokątna wieża artyleryjska ulokowana w południowo – zachodnim narożu. Zbudowano ją przed połową XV wieku, jako kluczowy punkt obrony najbardziej zagrożonego, płaskiego przedpola i głównego dojazdu do warowni. Zaopatrzona była w dwa poziomy stanowisk ogniowych i taras bojowy, chroniony krenelażem. W 1448 roku utworzono na niej dzwonnicę, zapewne o konstrukcji szkieletowej i zawieszono duży dzwon. Ponadto obronę kurtyn wzmacniała czworoboczna baszta północno – zachodnia z końca XIV wieku, nadbudowana w kolejnym stuleciu, w której wedle tradycji od 1504 roku mieszkał Mikołaj Kopernik. Północnego, skierowanego w stronę miasta odcinka chroniły dwie baszty podkowiaste, natomiast w północno – wschodnim narożniku znajdował się kapitularz o wieżowym charakterze. Funkcje obronne zapewne miał też budynek szkoły katedralnej usytuowany w narożniku południowo – wschodnim. Od strony południowej pomiędzy bramą a wieżą ośmioboczną usytuowana została pojedyncza baszta podkowiasta (Prochowa).
Katedra wzniesiona została na skraju północnego stoku wzgórza, jako budowla gotycka, halowa, trójnawowa o długości około 97 metrów (z czego korpus 60 metrów a prezbiterium 29 metrów) i szerokości od 12,4 metrów (prezbiterium) do 25,2 metrów (korpus nawowy). Wysokość od posadzki do zwornika sklepienia osiągnęła 16,5 metra. Po stronie wschodniej przy bardzo długim, ośmioprzęsłowym korpusie usytuowano starsze, również długie, pięcioprzęsłowe prezbiterium, zamknięte ścianą prostą. Z prezbiterium od północy sąsiadowała zakrystia, a od południa dwuprzęsłowa kaplica św. Jerzego z końca XV wieku i skromna wieża na wysokości środkowego przęsła. Korpus nawowy poprzedzony został od zachodu kruchtą, natomiast od południa przystawiono do niego pod koniec średniowiecza dwuprzęsłowy, niski przedsionek. Katedrę zbudowano z cegły w wiązaniu wendyjskim, wykorzystywanym w prezbiterium i dolnych partiach korpusu nawowego (na północy do 11 metrów wysokości, na południu do 5-6 metrów wysokości), a także w wiązaniu gotyckim użytym w górnych partiach korpusu i w przedsionku. Kamień wykorzystany został przy fundamentach oraz niektórych detalach architektonicznych.
Wyjątkową formę nadano bezwieżowej fasadzie zachodniej katedry z trójkątnym szczytem i narożnymi, ośmiobocznymi wieżyczkami, jako iż nie miała ona odpowiednika w architekturze państwa krzyżackiego. Obie wieżyczki zachodnie, a także dwie kolejne wieżyczki umieszczone we wschodnich narożnikach korpusu, otrzymały bogato zdobione elewacje z wysokimi, profilowanymi wnękami o ostrołucznych zamknięciach, podzielonymi mniejszymi blendami i otworami okiennymi. Podstawowym elementem konstrukcji szczytu zachodniego uczyniono trójkąt równoramienny, nad którym utworzono kolejne połacie szczytu. W trójkątną część wpisano trzy ostrołuczne blendy wypełnione laskowaniem oraz dwie mniejsze płyciny. Blendy wysunięto z powierzchni ściany, natomiast utworzone laskowaniem w ich wnętrzu lancety zatopiono w powierzchni, dzięki czemu cała konstrukcja nabrała cech trójwymiarowości. Ponadto szczególną uwagę zwrócono na dekorację bocznych partii szczytu, które zostały ujęte szeregiem gęsto rozmieszczonych, wspinających się wnęk, zwieńczonych łukami w ośli grzbiet. Każdą taką wnękę wypełniono trójliściem i zwieńczono kwiatonem. Ze względu na zwężenie górnej strefy szczytu poszczególne wnęki utworzono stopniowo niższe na górze, wyższe na dole. Pomiędzy szczytem a flankującymi narożnymi wieżyczkami poprowadzono pionowy pas płytek terakotowych z wytłoczonymi czwórliśćmi.
Przy fasadzie zachodniej katedry unikatową formę otrzymała także kruchta, bogato zdobiona wewnątrz i na zewnątrz, zwieńczona pięcioosiowym szczytem przedzielonym blendami o dwuspadowych zwieńczeniach. Każdą z tych blend przedzielono profilowanym laskowaniem na dwie kolejne wąskie wnęki z dwuściennymi zwieńczeniami oraz romboidalne wnęki górne. Podział pionowy szczytu zapewniły profilowane w narożach lizeny, przedłużone do formy niskich sterczyn. Kruchta ukryła wewnątrz starsze środkowe okno nawy głównej oraz wspaniały wapienny portal. Ten ostatni w archiwoltach udekorowany został zespołem rzeźb przedstawiających anioły, Panny Mądre i Głupie oraz na krawędzi pełzającymi stworami i hybrydami, zapewne symbolizującymi grzech i zło. Tympanon ozdobiono dekoracją maswerkową.
Elewacje zewnętrzne kościoła wzmocniono przyporami, przy czym jeden narożnik wschodni korpusu oraz oba wschodnie narożniki prezbiterium otrzymały po dwie skarpy ustawione prostopadle do ścian, co około roku 1330 było już rozwiązaniem nieco archaicznym. Pod skosem umieszczono jedynie przypory zachodnie korpusu oraz niektórych aneksów. Zewnętrzna część katedry ustrukturyzowana została oprócz szeregu przypór przez wysokie, ostrołukowe, wypełnione maswerkami okna. Podział poziomy elewacji w korpusie nawowym i prezbiterium zapewnił prosty gzyms pod okapem dachu, gzyms kapnikowy poprowadzony pod oknami oraz cokół, a ponadto na ścianie wschodniej prezbiterium fryz. Ściana ta ponad cokołem otrzymała stosunkowo wysoką strefę gładkiej elewacji. Duże okno flankowane dwoma lancetowatymi blendami osadzono dopiero na wysokości muru obronnego wzgórza, tak że obserwator z zewnątrz nie mógł zobaczyć niepodzielonych powierzchni. Układ ściany został więc ewidentnie zaprojektowany z myślą o widoku z daleka, tym bardziej, iż zwieńczona została trójkątnym szczytem. Szczyt ten podzielono trzema blendami ostrołucznymi w układzie piramidalnym oraz czterema blendami kolistymi z których nad dwoma dolnymi poprowadzono krótki fryz zębaty. Podstawa szczyty oflankowana została dwoma wydrążonymi w środku sterczynami, a jego krawędzie ozdobiono żabkami.
Do prezbiterium prowadziły dwa portale umieszczone symetryczne w ścianie północnej i południowej. Oświetlało go osiem wysokich, stosunkowo wąskich ostrołucznych okien, rozglifionych zarówno do wnętrza, jak i na zewnątrz. Od południa do środkowego przęsła prezbiterium przylegała wspomniana powyżej, niewielka wieża na planie prostokąta. W przyziemiu mieściła ona mały przedsionek przed portalem południowym i spiralną klatkę schodową. Pierwotnie wieża była przynajmniej o jedno piętro wyższa od murów prezbiterium. Na jej wyższych kondygnacjach, ponad przedsionkiem, mieściły się niewielkie, sklepione kolebkowo pomieszczenia o nieustalonej dotąd funkcji. Być może wieża pełniła funkcję tymczasowej niewielkiej dzwonnicy.
Od północy do prezbiterium przylegała piętrowa zakrystia o dwóch przęsłach na każdej kondygnacji. Jej północną elewację oskarpowano w sposób analogiczny jak prezbiterium. Parter zakrystii dostępny był poprzez portal wiodący z prezbiterium, na piętro natomiast można było się dostać poprzez wejście w elewacji zachodniej zakrystii, dostępne przy pomocy schodów przylegających do południowej ściany prezbiterium. Z parteru na piętro zakrystii można było najprawdopodobniej wejść również schodami wewnętrznymi. Na poddasze zakrystii z kolei prowadziły schody wykonane w jej ścianie wschodniej. Parter i piętro zakrystii oświetlały zakończone ostrołucznie, nierozglifione okna, piętro posiadało dodatkowo niewielkie przezrocze otwarte do chóru katedralnego.
Architekturę wnętrza korpusu katedry ukształtowały dwa rzędy wysokich arkad, opartych na siedmiu prostych, zwieńczonych masywnymi opaskami impostowymi ośmiobocznych filarach, dźwigających sklepienia gwiaździste: ośmioramienne w nawie głównej i sześciopromiennych w nawach bocznych. Przyczyniło się to do integracji wąskiego i długiego wnętrza. Zwieńczenie czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym otrzymało także pięć przęseł prezbiterium, w którym wiązki służek sprowadzono aż do posadzki. Przedsionek wieży przy prezbiterium przekryto sklepieniem krzyżowym opartym w narożach na wałkach zakończonych kielichowymi wspornikami. Zapewne już w pierwszej fazie budowy katedry, przesklepiono także dolną kondygnację zakrystii, stosując rozwiązanie podobne do tego w przedsionku wieży. Również jej piętro miało otrzymać sklepienie o dwóch przęsłach, nie ma jednak pewności, czy kiedykolwiek je wykonano. Pomieszczenie to pełniło być może rolę pierwszego kapitularza (wzmiankowany był on w źródłach pisanych już w 1305 roku, lecz bez podania lokalizacji).
Jeszcze w okresie średniowiecza doszło do pierwszej poważnej przebudowy piętrowej zakrystii. Wykonano wtedy klatkę schodową na piętro, za schodami na parterze wydzielono niewielki czworoboczny aneks, a parter przekryto nowym sklepieniem krzyżowym dostosowanym do zmienionych rozmiarów pomieszczenia (przy jego budowie wykorzystano dwa skrajne, wschodnie, starsze wsporniki, pozostałe były nowe bądź wtórnie użyte). W połowie pomieszczenia zamontowano dwa wsporniki o dekoracji maswerkowej, w aneksie zachodnim wsporniki kroksztynowe. Nowe sklepienia otrzymało również przebudowane piętro zakrystii i klatka schodowa. Kolejne prace przy wschodniej części katedry wiązały się z budową pod koniec XV wieku tzw. zakrystii kanonickiej. Powstało wtedy po stronie północnej dwuprzęsłowe, oskarpowane pomieszczenie odpowiadające długością części starszej. Doświetlono je trzema ostrołucznymi oknami umieszczonymi w elewacjach wschodniej i północnej. Nową zakrystię przykryto dachem pulpitowym, który zasłonił dwa okna doświetlające pomieszczenie na piętrze nad starszą zakrystią biskupią. Po obu stronach nowego dachu pulpitowego wykonano dwa półszczyty ozdobione płytkimi blendami. Nowa zakrystia połączona została krytym gankiem z północno – wschodnią basztą murów obronnych wzgórza katedralnego. Wnętrza zakrystii kanonickiej przykrywało pierwotnie dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe. Wybudowaną pod koniec XV wieku kaplicę św. Jerzego przykryto dwoma przęsłami sklepienia gwiaździstego, opartego na maswerkowych wspornikach.
Stan obecny
Warowne wzgórze wraz z katedrą należy do obiektów o najwyższych wartościach artystycznych tak w Polsce, jak i na świecie. Kilkukrotne niszczone, w niewielkim stopniu dotknięte przekształceniami nowożytnymi, zachowało na szczęście podstawowe elementy średniowiecznego założenia architektonicznego. Dominantą i najcenniejszym elementem zespołu jest katedra, zwracająca uwagę brakiem dużej, wyniosłej wieży, zastąpionej czterema narożnymi wieżyczkami, nadającymi kościołowi charakterystyczną sylwetkę. Ponadto szczególnie wyróżnia się ukształtowanie niezwykle bogato opracowanego szczytu zachodniego, unikatowa w skali regionu jest również kruchta zachodnia oraz chroniony przez nią portal nawy głównej.
Ze średniowiecznego wyposażenia kościoła katedralnego zobaczyć można późnogotycki poliptyk fundowany w 1504 roku przez biskupa Łukasza Watzenrode, wuja Mikołaja Kopernika, malowane epitafium kanonika Bartłomieja Boreschowa z XV wieku, krucyfiks z końca XV wieku w łuku tęczowym, oraz fragmenty stalli gotyckich w prezbiterium.
Obwarowania katedry zostały częściowo przekształcone w okresie nowożytnym (podwyższona w XIX wieku o czwartą kondygnację brama południowa, w której przebito szereg dużych okien i do której dostawiono tylni trakt), a częściowo musiały być rekonstruowane po zniszczeniach z okresu II wojny światowej (np. ośmioboczna wież narożna). Niektóre elementy, takie jak baszta północna czy południowy barbakan z 1527 roku nie zachowały się.
Wyjątkowe znaczenie fromborskiego wzgórza katedralnego podnosi tradycja historyczna i postać Mikołaja Kopernika. Obecnie odnowione i zadbane mieści muzeum Kopernika oraz planetarium w Wieży Radziejowskiego. Cennik i godziny otwarcia sprawdzić można na oficjalnej stronie muzeum tutaj. Katedra pełni wciąż funkcje sakralne, jest jednak udostępniona do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Piaskowski T., Szkop H., Zabytki Fromborka, Frombork 2003.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Wółkowski W., Część wschodnia katedry fromborskiej w świetle najnowszych badań architektonicznych [w:] Średniowieczna architektura sakralna w Polsce w świetle najnowszych badań, red. T.Janiak, D.Stryniak, Gniezno 2014.