Historia
Nie wiadomo jakiego okresu sięgały początki fromborskiego szpitala. Prawdopodobnie miejscowa kapituła już w XIV wieku założyła we Fromborku pierwszy, skromny przytułek, zapewne zbudowany z drewna i gliny z dachem krytym słomą. Najstarszy udokumentowany czas budowy, czy też rozbudowy szpitala św. Ducha miał miejsce w latach 1426-1433. Jego dobroczyńcą był proboszcz kapituły, kanonik Arnold von Datteln, który w testamencie przekazał szpitalowi znaczną część swojego majątku. Zapewne z datku tego ufundowana została budowa w drugiej ćwierci XV wieku murowanej szpitalnej kaplicy.
Od początku XVI wieku szpital prowadzony był przez zakon antonitów, sprowadzonych w 1507 roku przez biskupa Łukasza Watzenrode z Tempzin w Meklemburgii. W okresie do 1513 roku przeprowadzili oni przebudowę, w czasie której zastąpiono dotychczasowe ściany o konstrukcji szachulcowej, ceglanymi. Następnie w drugiej ćwierci XVI wieku słomiany dach wymieniono na ceramiczny. Preceptoria antonitów zaczęły jednak dość szybko podupadać. Już w 1519 roku zakonnicy oddali szpital wraz z dobrami w ręce biskupa. Rok później, w czasie wojny wojska krzyżackie spaliły Frombork, oszczędziły jednak szpital św. Ducha, choć stan techniczny budynków i tak nie był najlepszy.
Pod koniec XVII wieku miała miejsce kolejna gruntowna modernizacja szpitala, prowadzona z legatu kanonika Ludwika Demutha. Zakres tych prac nie polegał na wyburzeniu starego domu szpitalnego, lecz na jego gruntownej przebudowie. Zmieniono wówczas układ okien powiększając je ze szczelinowych na prostokątne, a wewnątrz wybudowano nowe ściany działowe dla pensjonariuszy szpitala. Od początku XVIII stulecia w szpitalu nadal prowadzono prace remontowe, ale nie zmieniły one już zasadniczo wyglądu bryły budowli. Jedynie w 1709 roku kustosz Jan Jerzy Kunigk wzniósł od wschodu nową zakrystię, przylegającą do apsydy kaplicy św. Anny, fundowano także liczne ołtarze. W 1874 roku przebudowano część zachodnią kompleksu, w latach 1927-1932 szpital poddany został renowacji, lecz niestety bardzo ucierpiał w trakcie drugiej wojny światowej. Prace naprawcze prowadzono z przerwami od 1948 do 1958 roku.
Architektura
Szpital św. Ducha z XV wieku otrzymał plan silnie wydłużonego, prostokątnego budynku z kaplicą od wschodu oraz domem szpitalnym od zachodu. Nadziemne ściany szpitala wzniesiono w konstrukcji szkieletowej, a z cegły w układzie gotyckim wymurowano tylko kaplicę po stronie wschodniej i tzw. dom gotycki po stronie zachodniej. Dach przykryto strzechą ze słomy lub trzciny. We wnętrzu znajdowały się trzy izby: dwie dla ubogich i jedna dla chorych. Oprócz nich po stronie zachodniej znajdowała się łaźnia, kuchnia, jadalnia oraz niewielkie pomieszczenie mieszkalne.
Kaplica szpitalna była budowlą jednonawową na planie krótkiego prostokąta, od wschodu zamkniętą małą, półkolistą apsydą ozdobioną polichromią z drugiej ćwierci XV wieku. Pośrodku każdego z dwóch dłuższych boków umieszczono wystające na zewnątrz prostokątne aneksy (oratoria), przykryte dachami dwuspadowymi i gotyckimi szczytami. Oratoria utworzyły miniaturowy transept, bardzo rzadki na terenie Prus, podobnie jak unikalna apsyda wschodnia. Bardzo prosta nawa nie została opięta przyporami ani przykryta sklepieniem. Wejścia utworzono na zachodnim krańcu muru północnego i południowego, przy czym północny portal utworzono ostrołuczny, a południowy zamknięty półkoliście. Od zachodu kaplica otwarta była na salę szpitala.
Malowidło w apsydzie kaplicy ukazało Sąd Ostateczny, podzielony na 19 scen rozmieszczonych w czterech poziomach. Na samej górze przedstawiono Chrystusa zwołującego na sąd aniołów i wychodzących z grobów zmarłych. Ponadto wymalowano archanioła Gabriela ważącego dusze, Maryję i św. Jana Chrzciciela, aniołów walczących z diabłem o duszę, diabłów prowadzących do piekła grzeszników, wyobrażenia grzechów głównych. Większość diabłów otrzymała fantastyczne oblicza, powtórzone na różnych częściach ciała, zawsze jednak poniżej pasa, co w myśl symboliki średniowiecznej miało świadczyć o upodobaniu przez nich niskich popędów. Wszystkie postacie wplecione zostały w schematyczną linearną dekorację roślinną, przewijającą się przez całą płaszczyznę malowidła.
Na początku XVI wieku zastąpiono dotychczasowe ściany szpitala o konstrukcji szachulcowej ceglanymi, uzyskując jednolite elewacje wzdłużne z otworami okiennymi w formie wąskich szczelin. Następnie słomiany dach wymieniono na ceramiczny. Ostatecznie budynek osiągnął formę na planie wydłużonego prostokąta o układzie trójnawowym, bazylikowym, a więc z częścią środkową wyższą i większą niż nawy boczne. Po stronie wschodniej znajdowała się nadal kaplica. Od zewnątrz do szpitala przylegała latryna oraz usytuowany od strony południowej ogród, herbarium z uprawami ziół leczniczych.
Późnośredniowieczny układ wewnętrzny składał się w sali szpitalnej, wzdłuż której ścian po stronie północnej i południowej powstały ciągi komunikacyjne łączące dom gotycki z kaplicą. Pod zachodnią częścią szpitala znajdował się zespół piwnic sklepionych średniowiecznymi ostrołukowymi kolebkami. Wzdłuż nawy głównej szpitala biegło dwanaście niskich cel dla chorych (po sześć z każdej strony) oraz po stronie zachodniej pomieszczenia jadalni, kuchni i apteki, otwarte arkadami do głównej sali i połączone między sobą. Ogrzewanie cel wykonano przez wymurowanie pieców w ścianach rozdzielających cele, które opalane były z nawy głównej.
Stan obecny
Szpital św. Ducha wraz z kaplicą jest jedynym tego rodzaju zabytkiem w regionie, w dodatku dość dobrze zachowanym. Posiada on dziś wewnętrzny układ z okresu barokowej przebudowy, lecz widocznych jest wiele elementów późnogotyckich. Całkowicie przebudowana w okresie baroku została otynkowana środkowa nawa, średniowieczne są natomiast ceglane mury naw bocznych i kaplicy. Obecnie w szpitalu funkcjonuje Dział Historii Medycyny Muzeum Mikołaja Kopernika. Najcenniejszymi elementami wystroju wnętrz są malowidła ścienne pochodzące z pierwszej połowy XV wieku, zachowane w kaplicy św. Anny. Można także zobaczyć dwa piece łaziebne z początku XV wieku. Od strony południowej do szpitala przylega dawniej uprawiany przez zakonników ogród – herbarium, z uprawami ziół leczniczych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Piaskowski T., Szkop H., Zabytki Fromborka, Frombork 2003.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Semków J., Historia budowy i przekształceń zespołu szpitalnego św. Ducha, [b.m.], [b.r.].