Historia
Niewielka warownia krzyżacka powstała w Ełku (Lyck) na przełomie XIV i XV wieku z inicjatywy Ulryka von Jungingena, ówczesnego komtura Bałgi, a późniejszego wielkiego mistrza krzyżackiego. Pierwszy raz wzmiankowana była w źródłach pisanych w 1390 roku, w liście wielkiego księcia litewskiego Witolda do mistrza krzyżackiego, gdzie odnotowano ukończenie budowy wałów ziemnych. Powstanie zamku prawdopodobnie miało związek ze sporami terytorialnymi między zakonem a Mazowszem i miało sankcjonować przebieg granicy na korzyść krzyżaków. Zamek wspierał także, a zarazem ochraniał, akcję kolonizacyjną wielkich obszarów przygranicznej puszczy. Jego rola wzrosła po pokoju mełneńskim w 1422 roku i wyznaczeniu granicy krzyżacko – mazowieckiej. Wtedy też akcja osadnicza rozwinęła się, czego przejawem była w 1425 roku lokowana w pobliżu wieś Ełk.
W XV wieku zamek w Ełku stanowił siedzibę krzyżackiego prokuratora, czyli urzędnika zakonnego podległego komturowi, sprawującego sądy, zbierającego czynsze i daniny. Prawdopodobnie była to główna funkcja budowli, gdyż nie posiadała ona dużego potencjału obronnego, choć kontrolowała ważną przeprawę przez jezioro. Małą skalę założenia potwierdzała lustracja z 1420 roku, w której zapisano, że na zamku znajdowało się uzbrojenie i wyposażenie tylko dla kilku osób oraz dwa konie dla prokuratora.
Zamek i miasto zostały zniszczone podczas wojny trzynastoletniej, kiedy to warownia przechodziła z rąk do rąk. Po pokoju toruńskim z 1466 roku Ełk pozostał w granicach państwa krzyżackiego. Zamek odbudowano, a nawet powiększono, co odnotowały inwentarze z lat 1507 i 1508, wymieniające między innymi kaplicę, browar i piekarnię. Na zamku przebywało wówczas 22 ludzi, a 14 kolejnych pracowało na pobliskim folwarku. Na wyspie przechowywano spore ilości pożywienia i uzbrojenia (między innymi działo na lawecie, 10 hakownic, 4 ręczne samopały, pół beczki prochu, beczkę strzał i 100 włóczni). Przydały się one w 1520 roku, gdy wojska mazowieckie w sile około 2 tysięcy zbrojnych próbowały zdobyć zamek. Garnizon uprzedził jednak próbę zniszczenia obwarowań wschodniego mostu, dokonując wypadu w łodziach i zadając straty napastnikom. Prowadzony kilka dni później szturm nie powiódł się i Mazowszanie musieli się wycofać.
W 1525 roku po przegranej wojnie z Polską i sekularyzacji zakonu, gdy ustało zagrożenie militarne ze strony Polski i Litwy, zamek stał się siedzibą starostów książęcych, a potem sądów grodzkich. Jego walory obronne były stopniowo redukowane na rzecz wygody i reprezentacyjności. W wieży mieszkalnej przebito większe okna, zainstalowano piece kaflowe, piwnicę i parter podsklepiono oraz dobudowano od północy ryzalit komunikacyjno – mieszkalny. Kolejne, jeszcze większe przekształcenia wieży mieszkalnej oraz całej wyspy zamkowej nastąpiły w XVII i XVIII wieku, gdy między innymi wzniesiono drugi ryzalit, obniżono wieżę o jedną kondygnację, przebito nowe okna i otynkowano elewacje. Zmiany udokumentowano umieszczając na wschodniej elewacji wieży datę 1696. Na początku XIX wieku kompleks zamkowy ponownie przebudowano, w związku z umieszczeniem w nim sądu, lecz budowla w 1833 roku spłonęła. Zamek całkowicie utracił znaczenie i pod koniec XIX stulecia przekazany został służbie więziennej, czego wynikiem były kolejne drastyczne przebudowy.
Architektura
Zamek usytuowany został na wyspie, zlokalizowanej dłuższymi bokami w poprzek jeziora, wydłużonego z grubsza na linii północ – południe. Z tego powodu brzegi wyspy najbliżej części lądowej znajdowały się po stronie wschodniej i zachodniej, gdzie oprócz łodzi skorzystać można była również z brodu (jezioro w miejscach tych było bardzo płytkie). Jeszcze w średniowieczu brody zastąpione zostały drewnianymi mostami, nad których obowiązek utrzymania mieli mieszkańcy osady na wschodnim brzegu jeziora. W pobliżu brodu i mostu pierwotnie zapewne znajdował się szereg małych wysepek i piaszczystych łach porozdzielanych płyciznami. Jedna z takich wysepek znajdowała się po stronie zachodniej, druga na północnym – wschodzie. Powierzchnia głównej wyspy zamkowej nie była płaska, ale wyróżniała się kilkoma wywyższeniami oraz z czasem zniwelowanymi obniżeniami terenu.
Najstarszym i głównym elementem zamku była nietypowo dla krzyżaków wieża mieszkalna, wzniesiona z cegły i kamienia na wyłącznie kamiennym fundamencie (kamieni używano do wysokości pierwszego piętra, wyżej tylko cegły), zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 12 x 16,5 metra. Mury wieży otrzymały 1,9 metra grubości. Była ona podpiwniczona i miała cztery kondygnacje naziemne rozdzielone drewnianymi stropami (parter oraz trzy piętra), przykryte zapewne wysokim i stromym dachem dwuspadowym opartym na schodkowych lub trójkątnych szczytach. Mogła również posiadać szachulcową najwyższą kondygnację. Wejście do budynku znajdowało się w ścianie północnej, skierowanej w stronę małego dziedzińca odciętego od środkowej części wyspy fosą. Wejście funkcjonowało na wysokości pierwszego piętra, musiały więc do niego prowadzić zewnętrzne, drewniane schody, łatwe do usunięcia w razie zagrożenia. U schyłku średniowiecza wejście to wyposażono w nowy portal, oprofilowany wałkami i uskokami. Wnętrze przyziemia wieży najpewniej pełniło funkcje gospodarcze, bowiem w grubości ściany zachodniej znajdował się komin przy którym najpewniej operowała zamkowa kuchnia. Na piętro wiodły schody w grubości muru północno – wschodniego, łączące poziom podwórca z portalem drugiej kondygnacji. Na wyższe piętra dostęp zapewniały zapewne drabiny lub drewniane schody. Znajdowały się tam komnaty mieszkalne, z których część miała dostęp do wykusza osadzonego na wysokości drugiego piętra po stronie północnej. Z racji położenia w pobliżu wejścia raczej nie miał on funkcji latryny, a odgrywał rolę obronną. Pod koniec XV wieku wieża od strony jeziora (od północy) powiększona została o niewielki ryzalit nieznanego przeznaczenia, wzniesiony na planie kwadratu, połączony w dolnej partii z piwnicą wieży (być może była to wieżyczka schodowa).
Pozostała część wyspy, odgrodzona od wieży mieszkalnej wspomnianą, nawodnioną fosą, wypełniona była początkowo nieliczną drewnianą lub szachulcową zabudową gospodarczą: stajniami, spichrzami, szopami, oborami itp. Większość tych zabudowań zgrupowana była we wschodniej, ogrodzonej palisadą części wyspy, tworzącej niewielkie podzamcze. W drugiej połowie XV wieku zbudowano tam duży, około 30 metrowej długości, zapewne murowany, piętrowy budynek na planie prostokąta, znany z przekazów ikonograficznych. Co więcej w okresie tym cały obwód wyspy wzdłuż jej brzegów został ufortyfikowany, a samą wieżę mieszkalną zabezpieczono aż trzema rzędami palisad. Z XVI-wiecznych przekazów wynikało, iż na zamku funkcjonowała kuchnia, browar, piekarnia, zbrojownia i prochownia, a na przedzamczu młyn i folwark.
Wyspa skomunikowana była z lądem za pomocą dwóch długich, drewnianych mostów. Po stronie północno – wschodniej przeprawa ku osadzie wiodła wpierw na małą wysepkę, prawdopodobnie posiadającą własne obwarowania i umocnione drewnianymi konstrukcjami brzegi. Podobnie wyglądała sytuacja po przeciwnej, zachodniej stronie, gdzie główna przeprawa mostowa poprzedzona była mniejszą wyspą. Pod koniec XV wieku na tych małych wyspach wzniesione zostały drewniane, czworoboczne wieże: jedna zachodnia i dwie wschodnie.
Stan obecny
Zamek w Ełku przetrwał do czasów obecnych, jednak w formie mocno zmienionej z powodu nowożytnych przekształceń i przebudowania go w kompleks więzienny. Zachowała się główna wieża mieszkalna, powiększona o część wschodnią oraz dwa ryzality (jeden XVI-wieczny i jeden XVII-wieczny), a zarazem niższa o co najmniej jedną kondygnację. Jej wnętrza uległy gruntownej modernizacji. Z pierwotnych elementów przetrwał jedynie gotycki portal w piwnicy, relikty portalu wejściowego, przewód kominowy, czy ślady po wykuszu na północnej elewacji. Zakupiona w 2010 roku przez prywatnego inwestora dawna wieża czeka na generalny remont. Od czasu średniowiecza zmienił się także mocno okoliczny teren, który z wyspy stał się sztucznie ukształtowanym cyplem połączonym szeroką groblą z zachodnim brzegiem jeziora.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herman R., Zamek w Ełku. Tajemnice wydobyte z przeszłości, Ełk-Łódź 2015.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wasik B., Wieże mieszkalne w krzyżackiej architekturze zamkowej w Prusach, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Archeologia XXXVIII, 2022.