Historia
Szpital na północnym przedmieściu Elbląga po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych pod koniec XIII wieku. W księdze czynszowej Elbląga z lat 1295 – 1299 odnotowano, że niejaki Eberhard Lange ze wsi Dąbrowa był zobowiązany przekazywać corocznie pięć marek „Sancto Georgio apud leprosos”, natomiast w 1339 roku zanotowano najstarszą wzmiankę o kapelanie kaplicy szpitalnej, noszącym imię Mikołaj. Kaplica ta, zapewne jeszcze konstrukcji drewnianej, spłonęła na przełomie XIV i XV wieku. Według legendy po ugaszeniu pożaru miano odnaleźć nienaruszony mieszek z hostiami, co przyczyniło się do napływu mas pielgrzymów, a w konsekwencji do szybkiej budowy nowego kościoła szpitalnego.
Prace budowlane ruszyły około początku XV wieku. Trwały w 1402 roku, gdy plac budowy odwiedził wielki mistrz krzyżacki Konrad von Jungingen. Wspomógł on finansowo roboty, a jeszcze w tym samym roku biskup warmiński Henryk IV udzielił odpustu, z którego dochody miały być przeznaczone na kościół. Prace nad nim zakończono w 1405 roku, co udokumentowano majuskułowym napisem na fryzie z glazurowych kształtek. Szybkie przeprowadzenie budowy mogło być związane z łatwością pozyskiwania dużej ilości materiału budowlanego, tworzonego w miejskiej cegielni, należącej pierwotnie do niejakiego Unrue i jego żony.
Datki składane przez pielgrzymów przeznaczano wpierw na zakończenie budowy i wyposażenie kościoła, ale od 1411 roku część ofiar przekazywano na utrzymanie szpitala i potrzeby parafii staromiejskiej św. Mikołaja. Szpital przy kościele Bożego Ciała w odróżnieniu od innych szpitali miejskich w Prusach, nie otrzymał od rady miejskiej stałego uposażenia. Utrzymywał się z ofiar, kolekt, darowizn spadkowych i zapisów testamentowych, obrotu prebendami oraz innych samodzielnie pozyskanych środków. Własnością szpitala stawał się także majątek po zmarłych pensjonariuszach. W pobliżu kościoła Bożego Ciała funkcjonowała kaplica wzmiankowana w 1412 i 1428 roku, jego filią była też kaplica przy Złodziejskiej Grobli (Diebsdamm), w pobliżu której stała staromiejska szubienica. W kaplicy tej, wymienionej w dokumencie z 1538 roku, udzielano ostatniego namaszczenia osobom odprowadzanym na miejsce straceń. Zarządców szpitala (hofmeister, hofherren, procuratores, magistri curiae lub provisores) wybierano na urząd spośród mieszczan na dwa lub trzy lata, przy czym pierwotnie wybór mógł być zawężony do grona rajców. Instytucja zatrudniała ponadto opiekunkę, jej pomocnicę i dwóch parobków, kucharkę i personel kuchenny oraz księdza sprawującego liturgię w kościele.
Po 1525 roku kościół Bożego Ciała przejęty został przez protestantów, co zapoczątkowało zmianę wystroju jego wnętrza. Na większą skalę nowożytne przekształcenia kościoła rozpoczęły się w pierwszej połowie XVII wieku. W 1643 przebudowano hełm wieży, wymieniony po raz kolejny w 1788 roku. W 1896 roku kościół został znacznie powiększony poprzez dobudowanie neogotyckiego transeptu i prezbiterium. W 1945 roku stare i nowe części budowli zostały w znacznym stopniu zniszczone na skutek działań wojennych. Zabytkowa część kościoła odbudowana została w latach 1972-1976 natomiast wschodnią, nowożytną część rozebrano.
Architektura
Kościół uzyskał formę trójprzęsłowej budowli salowej na planie prostokąta o wymiarach 21,6 x 12,3 metrów, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, ze smukłą wieżą częściowo wtopioną w korpus po stronie zachodniej, wzniesioną na czworobocznej podstawie, a powyżej okapu dachu ośmioboczną. Od północy i południa oflankowano ją spiralnymi klatkami schodowymi, po stronie zachodniej wysuniętymi obłymi ryzalitami. Przy wschodniej części ściany północnej usytuowana była niewielka zakrystia. Kościół wzniesiono z cegły w wiązaniu gotyckim, na fundamentach kamiennych.
Mury kościoła opięto uskokowymi przyporami, trzema narożnymi rozmieszczonymi pod skosem oraz jedną północną i dwoma południowymi usytuowanymi prostopadle do osi wzdłużnej budowli. Przypory narożne utworzono nieco wyższe od tych przy ścianach wzdłużnych, które zakończono pod terakotowym fryzem. Dodatkowo przypory narożne zwieńczono sterczynami, a ich górne partie ujęto też fryzem. Fryz utworzony został z ostrołucznych ślepych arkadek w trójbocznych obramieniach, wypełnionych trójlistnymi maswerkowymi zdobieniami. Podział poziomy wszystkich elewacji zapewnił również gzyms kapnikowy oraz gzyms pod okapem dachu, przedłużony także na ścianę zachodnią i zapewne wschodnią. Gzyms kapnikowy poprowadzono po wszystkich przyporach, a w miejscach okien załamano w celu ich ominięcia. Pod nim poprowadzono kolejny fryz, utworzony z glazurowanych kształtek, tworzących majuskułowy napis zawierający tekst z modlitwą i datą zakończenia budowy.
Elewację południową kościoła wyróżniono spośród wszystkich najbardziej, gdyż trzy duże, ostrołuczne okna i portal oflankowano tam tynkowanymi, ostrołucznymi wnękami, pierwotnie zdobionymi maswerkami. Ściana ta pełniła rolę fasady wejściowej, w której pośrodku umieszczono profilowany, ostrołuczny portal. Dla odmiany elewacja północna była prostsza, rozdzielona trzema mniejszymi oknami. Drugi portal wejściowy, ostrołuczny i profilowany ale nieco prostszy, umieszczono w przyziemiu wieży od zachodu.
Wnętrze kościoła przykryte było typowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym w małym przedsionku pod wieżą oraz w zakrystii. W korpusie utworzono natomiast unikalne sklepienie gwiaździste wykonane z drewna, ze środkowymi zwornikami opuszczonymi pośrodku każdego przęsła na podobieństwo stalaktytu. Pozostałe zworniki miały formę sześciopłatkowych rozet, żebra zaś opuszczane były na ściany i mocowane na wspornikach pomiędzy oknami i w narożnikach korpusu.
Stan obecny
Kościół zachował się do czasów współczesnych za wyjątkiem zakrystii oraz ściany wschodniej, usuniętej w trakcie XIX-wiecznej rozbudowy. Pomimo, iż wzniesiony został poza elbląską starówką, otrzymał niezwykle bogate, częściowo zachowane dekoracje, w tym tak unikalne jak fryz majuskułowy i rzadkie jak maswerkowy fryz terakotowy. Niestety nie zachował się kolejny nietypowy element budowli, zniszczone w trakcie drugiej wojny światowej gotyckie, drewniane sklepienie gwiaździste ze stalaktytowymi zwornikami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Zawadzki W., Dzieje kościoła Bożego Ciała w Elblągu do 1945 roku, „Studia Elbląskie”, tom XXII, Elbląg 2021.