Historia
Klasztor augustianów – eremitów w Dzierżoniowie powstał jako trzeci w kolejności na Śląsku konwent tegoż zakonu, po Grodkowie i Chojnowie. Ufundowany został w pierwszej połowie XIV wieku, przy czym kościół klasztorny pod wezwaniem św. Marka wzniesiono prawdopodobnie w drugiej ćwierci tamtego stulecia. Pierwsza wzmianka źródłowa o konwencie odnotowana została w 1349 roku, kiedy to toczył się spór między zakonnikami a plebanem Janem z Gubina o przywileje i prawa kościelne w podmiejskich wsiach. W 1369 roku zakonnicy, powołując się na przywilej cesarza Ludwika IV Wittelsbacha, postarali się o wyłączenie spod jurysdykcji wójta dzierżoniowskiego swojej wsi Podgórzno. Po raz kolejny augustianów dzierżoniowskich odnotowano w 1386 roku, gdy Albert z Ratyzbony, ówczesny prowincjał bawarski, nakazał augustianom ekskomunikować osoby, które nie bacząc na sacrum miejsca wtargnęły do kościoła klasztornego, by ująć złodzieja.
Konwent dzierżoniowski musiał odgrywać w prowincji znaczącą rolę, gdyż w 1423 roku odbyła się w nim kapituła dla rozległej prowincji bawarskiej, na której wybrano nowego prowincjała Bertolda Puchhausena i kilku innych urzędników. W kolejnych latach XV wieku odnotowywano w źródłach pisanych darowizny mieszczan i rycerstwa na rzecz klasztoru, przykładowo w 1447 roku Jan Heyde przekazał roczny czynsz trzech grzywien z dóbr w Książnicy koło Dzierżoniowa. Augustianie utrzymywali kontakt z mieszczanami i drobnym rycerstwem, ale również i z przedstawicielami tak ważnych rodów jak Dohna, Tschirnhaus, czy Seidlitz, co wyróżniało konwent dzierżoniowski na tle pozostałych śląskich placówek augustianów-eremitów. Charakterystyczne były także złe stosunki z miejscową parafią, z którą konflikt ponownie wybuchł na początku XVI wieku. Plebani dzierżoniowscy mieli pretensje o to, że augustianie inkasowali dochody z dóbr kościelnych przynależnych parafii i że rada miejska nie wspierała w tym sporze plebanów.
W 1525 roku augustianie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta na skutek postępującej reformacji. Sprzedali kościół i klasztor mieszczaninowi dzierżoniowskimu, niejakiemu Wolfgangowi von Bitschen z Piskorzowa, któremu zastrzegli w umowie, by nabożeństwa nadal bez przeszkód odbywały się w kościele. Rok później Wolfgang odsprzedał działkę radzie miejskiej, a ta rozdrobniła parcele wraz zabudowaniami i przekazała różnym nabywcom. Odtąd w zabudowaniach klasztornych mieścił się magazyn, słodownia, warsztaty rzemieślnicze, remiza i wozownia garnizonu. Kościół użytkowany był przez protestantów, lecz z czasem zaczął pustoszeć, aż przestano odprawiać w nim nabożeństwa. Wznowiono je dopiero po remoncie z 1713 roku, kiedy to kościół uzyskał nowe wezwanie Niepokalanego Poczęcia NMP. W XIX wieku budowla ponownie kilkukrotnie popadała w zaniedbanie i długie przerwy w użytkowaniu, po których była częściowo remontowana.
Architektura
Klasztor usytuowany został w północno – zachodniej części Dzierżoniowa, na działce sąsiadującej z obwodem miejskich murów obronnych. Usytuowano go więc, jak to często praktykowano w średniowieczu, po przeciwnej stronie miasta w stosunku do kościoła farnego, zapewne by uniknąć sporów kompetencyjnych przez maksymalne oddalenie od fary. Narożnik południowy działki klasztornej stykał się z dwoma ulicami wiodącymi do naroża placu rynkowego. Nie wiadomo, czy przeciwna część działki łączyła się bezpośrednio z obwarowaniami, czy pozostawiała miejsce na wąską uliczkę podmurną. Południową część terenu klasztornego zajmował kościół, od zachodu sąsiadujący z zabudowaniami klauzury. Pomocnicze zabudowania mogły się znajdować po stronie północnej.
Kościół klasztorny zbudowano z łamanego kamienia (granitu i piaskowca) łączonego wapienną zaprawą. Składał się z orientowanego względem stron świata, salowego, lekko wydłużonego korpusu z trójbocznym zamknięciem po stronie wschodniej. Prezbiterium nie zostało wydzielone zewnętrznie z bryły, kościół był więc budowlą niewielką. Jedynie w XVI wieku dostawiono do niego od południa dwuczęściową, podłużną zakrystię. Kościół zostało wzmocniony przyporami i przykryty dachem dwuspadowym, wielopołaciowym nad wschodnim zamknięciem, z wieżyczką na sygnaturkę w części zachodniej. W murach przepruto między szkarpami ostrołukowe okna o głębokich glifach. Wnętrze było podsklepione, zapewne krzyżowo – żebrowo.
Zabudowę klasztorną w postaci prostokątnego domu o wymiarach 22,7 x 15,7 metrów, usytuowano bardzo nietypowo, mianowicie po zachodniej stronie kościoła, z przesunięciem od osi ku południowi, tak że ściany północne obu części znalazły się w jednej linii, a od południa pozostawiono duży uskok. Budynek przykrywał dwuspadowy dach, od zachodu ograniczony trójkątnym, pozbawionym zdobień szczytem. Jego ściany wzmacniały co najmniej dwie przypory.
Stan obecny
Kościół klasztorny zachował z grubsza swą podstawową, gotycką bryłę, jednak nowożytne przebudowy pozbawiły go pierwotnych cech stylistycznych, między innymi poprzez zamurowanie części okien z pozostawieniem tylko połowy otworów. Uległy także zniszczeniu laskowania i maswerki, rozpoznawalne w niektórych oknach w szczątkowej formie. Jeszcze bardziej przebudowany został dom klasztorny, obniżony, pozbawiony zachodniego szczytu i wszystkich gotyckich detali architektonicznych. Przekształcony został na budynek mieszkalny ze sklepami, z licznymi wyrwami w oryginalnym murze uzupełnianymi cegłą. Zabudowania gospodarcze i pomocnicze klasztoru nie zachowały się.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół klasztorny oo. augustianów-eremitów p.w. św. Marka, ob. pomocniczy p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, B.Matejuk, nr 1744, Dzierżoniów 1991.
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, klasztor augustianów-eremitów, ob. budynek pomocniczy, B.Matejuk, nr 1745, Dzierżoniów 1991.
Klemiński M., Augustianie-Eremici w Dzierżoniowie do czasów reformacji, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 111/2019.
Krzywańska A., Dzierżoniów, Warszawa 1984.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.