Historia
Zamek działdowski wzniesiony został na obszarze zwanym pierwotnie Sasinią. W XIII wieku był to teren wyludniony, porośnięty przez puszczę, silnie zabagniony. W 1257 roku Sasinię otrzymał od książąt mazowieckich biskup chełmiński, a co najmniej od przełomu XIII i XIV wieku znajdowała się ona już w rękach zakonu krzyżackiego. Prace budowlane nad zamkiem w Działdowie (Soldau) Krzyżacy mieli rozpocząć w 1306 roku, choć prawdopodobnie te pierwsze umocnienia miały formę niewielkiej strażnicy. Jej rola wzrosła po wytyczeniu granicy między państwem zakonnym a Mazowszem w 1343 roku na zjeździe w Bratianie, nasiliła się bowiem wówczas akcja kolonizacyjna w okolicach Działdowa. Ostateczne uregulowanie kwestii przynależności okolicznych terenów do zakonu krzyżackiego i powstanie zaplecza gospodarczego oraz ludnościowego dało na początku lat 40-tych XIV wieku możliwość podjęcia budowy murowanego zamku. Po raz pierwszy odnotowany został on w źródłach pisanych w 1343 roku, kiedy to wielki mistrz Ludolf König, przebywając w Działdowie, nadał Mikołajowi Megirlinowi 50 włók ziemi nad rzeką Szkotówką. W 1343 roku ponownie wymieniony został dom zamkowy w Działdowie, zaś rok później ufundowane zostało w jego pobliżu miasto, przy czym w akcie fundacyjnym wielki mistrz zezwolił mieszczanom na połów ryb w Nidzie poniżej zamku (castrum).
Zamek działdowski początkowo podlegał komturstwu ostródzkiemu, pełniąc funkcję siedziby prokuratora (pflegera). Po raz pierwszy urzędnik ten wspomniany został w 1350 roku, jako świadek przy nadaniu przywileju dla wsi Kisiny. W Działdowie rezydował wówczas brat Kunemunt Malsleibe, zaś jego zastępcą był Ludwig von Brandenburg. W 1383 roku Działdowo podniesiono do rangi wójtostwa, a pierwszym wójtem krzyżackim został podporządkowany bezpośrednio wielkiemu mistrzowi Hensel von Lichtenstein. W skład wójtostwa działdowskiego na początku XV wieku wchodziło 12 lub 11 wsi czynszowych, 20 dóbr chełmińskich oraz 11 na prawie pruskim. Ponadto na jego obszarze znajdowały się jeszcze miasto Działdowo oraz folwark w Księżym Dworze, być może folwark w Tylkowie, a także młyny zamkowy oraz przynajmniej 7 innych położonych w okolicznych wsiach. Wójtostwo działdowskie było więc przeciętnej wielkości, co kontrastowało z okazałą formą zamku. Jego rozbudowany kształt był zapewne wynikiem usytuowania na przygranicznym terenie w pobliżu przeprawy przez wąską dolinę Nidy, gdzie często miejsce miały zjazdy mazowiecko – krzyżackie, a co za tym idzie, gdzie często gościli wyżsi przedstawiciele zakonu. Przykładowo w 1389 roku podpisano na zamku umowę pomiędzy zakonem a księciem Januszem I, dotyczącą ścigania przestępców i wykonywania nad nimi jurysdykcji, w tymże roku wyznaczono także w Działdowie termin niedoszłego ostatecznie do skutku zjazdu pokojowego pomiędzy zakonem a Litwą, w 1400 roku w Działdowie toczyły się pertraktacje pomiędzy przedstawicielami księcia Janusza I a komturami z Gdańska i Ostródy, w wyniku których zawarto w Działdowie kolejną umowę w sprawie sporów poddanych wielkiego mistrza i księcia sygnowaną przez Konrada von Jungingena i Janusza I, w 1403 roku na zamek przybył wielki mistrz, a rok później polski kanclerz wielki koronny Mikołaj Zaklika, w 1404 roku w Działdowie przebywał wielki mistrz i książę mazowiecki, natomiast w 1432 roku miały w Działdowie miejsce rokowania pomiędzy wielkim mistrzem i jego radą a księciem Siemowitem V i jego radą. W postanowieniach pokoju brzeskiego z 1435 roku zapisano, iż sądy przygraniczne pomiędzy częścią Mazowsza rządzoną przez Władysława I będą się odbywać co roku naprzemiennie w Działdowie i Mławie, zaś w warunkach rozejmu mazowiecko – krzyżackiego z 1459 roku zapisano, że zjazdy rozstrzygające spory pomiędzy księstwem i państwem zakonnym będą miały miejsce rokrocznie naprzemiennie w Działdowie i Janowie.
Zamek był wielokrotnie przedmiotem walk między wojskami krzyżackimi, pruskimi oraz polskimi i litewskimi. W 1376 roku Działdowo zniszczyli Litwini księcia Kiejstuta, spaleniu uległa wówczas, przynajmniej częściowo, także warownia. Właśnie podczas odbudowy podjęto decyzję o utworzeniu w niej wójtostwa. W 1410 roku podczas marszu wojsk Jagiełły pod Grunwald, zamek był jednym z pierwszych zajętych bez walki. Działdowo przekazane zostało księciu mazowieckiemu Siemowitowi IV, który mianował na zamku swego starostę. Niedługo później jednak miejscowy szlachcic Piotr ze Sławkowa odbił zamek, prosząc krzyżaków o przysłanie załogi. Ponownie Polacy zajęli warownię w roku 1414. Być może w związku z tymi wydarzeniami wojennymi w 1419 roku mistrz Hannus prowadził na zamku bliżej nieokreślone prace ciesielskie. Kolejne zajęcie zamku przez Polaków nastąpiło już w roku 1422, szturmem zdobywano zamek także w 1439 roku. W trakcie wojny trzynastoletniej Działdowo przechodziło kilkukrotnie z rąk do rąk, a w czasie jednego z oblężeń zginął w nim krzyżacki komtur Wiednia. W momencie wy- buchu konfliktu warownia znalazła się w posiadaniu powstańców ze Związku Pruskiego. W lutym 1455 roku przejściowo opanowali ją Krzyżacy, paląc przy okazji miasto, po czym podstępem odzyskali powstańcy pod dowództwem Jana Klody. Definitywnie zakon odbił zamek dopiero w 1460 roku.
Po podpisaniu II pokoju toruńskiego w 1466 roku zamek pozostał w granicach Prus Książęcych. Ciężkie straty poniósł w 1520 roku, podczas ostatniej wojny polsko – krzyżackiej. Po długim, dziewięciotygodniowym oblężeniu Działdowo zostało wówczas zdobyte i zniszczone przez wojska króla Zygmunta, a następnie przekazane Piotrowi Kryskiemu, kasztelanowi płockiemu i dzierżawcy Mławy. Przypuszczalnie to ostatnie oblężenie spowodowało kolejne uszkodzenia zamku, które były usuwane już po ostatecznym pokonaniu zakonu krzyżackiego i sekularyzacji Prus Zakonnych, gdy Działdowo weszło w skład Księstwa Pruskiego.
W 1525 roku w wyniku zeświecczenia zakonu krzyżackiego, zamek stał się siedzibą starosty książęcego. Utracił wówczas na znaczeniu, przestał bowiem być obiektem służącym centralnym władzom zakonu oraz nie strzegł już wrogiej granicy (lenne księstwo otoczone było sojuszniczą Polską). Był jednak dobrze utrzymywany, a z powodu położenia w pobliżu obszarów myśliwskich, zaplanowano w nim utworzenie rezydencji książęcej Albrechta Hohenzollerna, wykorzystywanej z racji położenia przy trakcie z Królewca do Krakowa. Bywali w nim też biskupi warmińscy i chełmińscy, oraz urzędnicy królewscy i książęcy różnych szczebli. W Działdowie przekazywano również polskim pełnomocnikom annum, czyli opłatę jaką corocznie wnosiło Księstwo Pruskie na obronę granic Rzeczpospolitej.
W latach 1541-1588 na zamku prowadzono liczne prace remontowe, przebudowywano poszczególne pomieszczenia, zwłaszcza na podzamczu wznoszono nowe budowle, a stare rozbierano. W 1541 miano naprawić most zwodzony i dach oraz zbudować słodownię, w 1549 roku rozebrano starą łaźnię oraz wyremontowano zadaszenie studni. Zaczęto też prace nad budową wodociągu, ukończonego około 1552 roku wraz z pokryciem dachem wieży wodnej. Wówczas też królewiecki cieśla, mistrz Blasien, prawdopodobnie zbudował tzw. długą stajnię. Po kilku latach drobniejszych prac budowlano – remontowych, w 1567 roku miano podwyższyć cylindryczną wieżę, wybudować szczyt nad bramą i oczyścić fosę. Około 1577 – 1578 przekształcono szczyty głównego domu zamkowego, zaś w kolejnych latach dekarze i rzemieślnicy remontowali głównie dachy i posadzki pomieszczeń. Dalszym przekształceniom zamek podlegał w XVII wieku, przyhamowanym dopiero pomiędzy rokiem 1636 a 1677, gdy zamek i całe starostwo przeszły w zastaw na Reinholda von Rosen, który nie inwestował w obiekty nieprzynoszące mu dochodu. W 1668 roku budowlę miała uszkodzić burza, a pomimo tego właściciel nie kwapił się do jej remontu. W okresie zastawu zamek po raz ostatni służył jako rezydencja w 1656 roku, gdy podczas krótkiego pobytu w Działdowie króla szwedzkiego Karola X Gustawa, na zamku przyjął on posła Turcji oraz poselstwa angielskie, rosyjskie i siedmiogrodzkie.
Pod koniec XVII wieku, po powrocie Działdowa pod administrację książęcą, zamek pomimo licznych, ale nigdy nie zrealizowanych planów przebudowy, nie odzyskał już dawnej rangi. W XVIII tuleniu popadał w coraz większą ruinę, ulegał częściowej rozbiórce i pełnił funkcje gospodarcze. Cegły z zamku używano niestety do odbudowy miasta po licznych pożarach i wznoszenia nowego ratusza. Uratowanie głównego domu zamek prawdopodobnie zawdzięczał przekazaniu go w 1711 roku gminie ewangelickiej, która umieściła w nim mieszkanie pastora. Kolejne zniszczenia i dewastacje przyniosły okupacyjne wojska napoleońskie w 1806 roku oraz pożar zamku z 1868 roku, natomiast pierwsze prace zabezpieczające podjęto na początku XX wieku.
Architektura
Zamek ulokowano na północnym skraju bagnistej doliny, na niewielkim wzniesieniu, otoczonym z trzech stron przez mokradła i płynącą nieopodal rzeczkę Działdówkę, obok ujścia do niej bezimiennego strumienia. Z czwartej strony (zachodniej), jedynej suchej, płaskiej i zapewniającej dogodny dojazd, z czasem rozwinęło się obwarowane miasto, założone na planie prostokąta i oddzielone od podzamcza fosą. Dodatkowo u podnóża wzgórza zamkowego przekopano kanał doprowadzający wodę do młyna, wzdłuż którego po grobli wiodła droga łącząca miasto z Nidzicą i Mazowszem. Dzięki temu zamek mógł kontrolować jedyny na długim odcinku przejazd przez rzekę. Przy grobli, po południowo – wschodniej stronie zamku, powstała również osada służebna zwana Wolą Zamkową, wyjęta spod jurysdykcji miasta, usypano też około 1480 roku groblę przecinającą dolinę rzeki Nidy na wysokości wsi Kisiny. Ta ostatnia ostatecznie ukształtowała układ wodny z wielkim Stawem Zamkowym oraz mniejszymi stawami Średnim i Górnym położonymi w dolinie wspomnianego bezimiennego strumienia. Sam rdzeń zamku miał kształt zbliżony do kwadratu o wymiarach 46 x 47,6 metra, był więc jak na zamki wójtowskie założeniem okazałym, drugim pod względem wielkości na terenie komturii (po zamku ostródzkim).
Głównym domem mieszkalnym zamku było skrzydło południowo – wschodnie o wymiarach około 12 x 46 metrów, wzniesione z cegły na fundamentach z głazów narzutowych, zagłębionych w ziemi na około 5,5 metra. Było ono podpiwniczone, wyposażone w w pomieszczenia przyziemia oraz dwóch pięter, choć piętro drugie wykonano jedynie we wschodniej części budynku. Prawdopodobnie w połowie XIV wieku pomieszczenia piwnic i parteru głównego domu otrzymały sklepienia, wykonane odmiennie niż pierwotnie zakładano (w jednym z pomieszczeń nigdy nie wykorzystano oporów dla początkowo planowanych sklepień). Wymusiło to między innymi zamurowanie okna parteru w elewacji południowo – zachodniej, czy drzwi pomiędzy furtą wodną a pomieszczeniem zachodnim. Ponieważ powyższe kondygnacje z wielkimi oknami w fasadzie południowo – wschodniej nie były przystosowane do obrony, prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XIV wieku budynek podwyższono o jeszcze jedno, najwyższe piętro z gankiem obronnym. Wykonano wówczas również ozdobne, strome, usytuowane przy krótszych bokach szczyty budynku. Artykułowane były one pięcioma ostrołucznymi blendami z wykonaną z kształtek ceramicznych dekoracją maswerkową. Ponad blendami utworzono okrągłe przeźrocza (otwory wiatrowe), bądź blendy przesunięte względem osi blend ostrołucznych.
Elewacje głównego domu zamkowego w zasadzie pozbawione były elementów dekoracyjnych. Jedynie wysokie okna kaplicy i refektarza oraz okno izby mieszkalnej otrzymały obramienie z profilowych cegieł tworzących pojedynczy wałek. Przed wtargnięciem zabezpieczane były żelaznymi kratami. Pozostałe okna przyziemia i piętra posiadały pojedynczy uskok wykonany z nieprofilowanej cegły, natomiast zamknięte łukiem odcinkowym okna kondygnacji spichlerzowej umieszczono w prostokątnych blendach.
Z sześciu gotyckich wejść do budynku dwa prowadzące do skrajnych pomieszczeń przyziemia były prostymi, ostrołucznie zamkniętymi portalami uskokowymi bez profilowanych ościeży. Portale piętra otrzymały natomiast ościeża z cegieł z profilem w formie wałka, dekorowanych dodatkowo zieloną glazurą. Dwa z nich prowadziły do refektarza, jeden do kaplicy i jeden do izby mieszkalnej. Te najbardziej dekoracyjne, czterouskokowe, prowadziły do kaplicy i refektarza, wejście do izby administracyjnej i boczne wejście do refektarza miały tylko po trzy uskoki. Wewnętrzne uskoki w portalach, poza głównym portalem refektarza, zamknięto łukami odcinkowymi, dzięki czemu nad wejściami powstały tympanony, których wnętrza pokryto tynkami i być może dekoracją malarską.
Piwnice głównego domu posiadały funkcje magazynowe (przechowywano w nich głównie trunki, przeważnie piwo). Znajdowały się w części środkowej budynku, dzielonej na kilka małych komór, oraz południowej, gdzie w sumie cztery przęsła przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opartymi na środkowym filarze. Ich masywne żebra oraz prostokątne przęsła były typowe dla sklepień stosowanych w pomieszczeniach magazynowych i gospodarczych w zamkach pruskich wznoszonych w drugiej połowie XIV wieku.
Przyziemie tradycyjnie dla średniowiecza pełniło funkcje gospodarcze. W jego północno – wschodniej części mieściła się kuchnia ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na jednym filarze i dziewięciu wspornikach. Na początku XV wieku wykonano w niej wielki butelkowy komin pieca, co wiązało się z zamurowaniem dwóch okien w elewacji południowo – wschodniej i jednego w północno – wschodniej. Podobne pomieszczenie o nieznanym przeznaczeniu umieszczono od strony południowej. Jego sklepienie oparte było o filar wieloboczny. W środkowej części przyziemia umieszczono mniejsze izby o sklepieniach krzyżowych i kolebkowych, znajdowała się tam także furta wodna, czyli przejście przez szerokość całego budynku na tył zamku przy fosie.
Na piętrze głównego domu mieściły się trzy, od początku XV wieku podsklepione pomieszczenia reprezentacyjne: trójprzęsłowa kaplica, usytuowana dość nietypowo dla zamków krzyżackich pośrodku skrzydła i trójprzęsłowy refektarz umieszczony od południa. Komnatę północną przedzielono drewnianym stropem, co pozwoliło na dole urządzić kancelarię, a na górze mieszkanie wójta. Kaplicę i refektarz zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi, opartymi na wspornikach maswerkowych i maskowych. Pomieszczenia te otrzymały także po trzy wąskie, ostrołukowe okna i zdobienia w postaci polichromii ściennych (między innymi malowany fryz herbowy z drugiej połowy XV wieku). Piętro dla wygody mieszkańców ogrzewane było gorącym powietrzem, doprowadzanym przez kanały z pieców typu hypocaustum.
Najwyższa kondygnacja pełniła funkcje magazynowo – obronne, była jednoprzestrzenna i posiadała niewielkie okienka, czy otwory strzeleckie. Na kondygnację tą prowadziły z pierwszego piętra wąskie schody umieszczone w grubości muru pomiędzy kaplicą a kancelarią. Ponadto jeden bieg podobnych schodów łączył piwnice z przyziemiem. Do piwnic dodatkowo można było się dostać dwoma biegami schodów przyległymi do elewacji północno – zachodniej budynku, a wszystkie pomieszczenia parteru dostępne były przez portale wiodące wprost z dziedzińca. Sale piętra natomiast osiągało się przez portale z zewnętrznego, drewnianego krużganka. Co więcej w narożniku zachodnim piętra wykonano w grubości muru głównego domu przejście na kurtynę muru, później wykorzystywane do osiągnięcia wykusza latrynowego lub niewielkiego danskeru.
Wjazd na zamek prowadził przez północno – zachodni budynek bramny, z przedbramiem pełniącym rolę przyczółka mostu wspartego na pięciu ceglanych filarach, umieszczonych ponad dziewięciometrowej szerokości fosą. Brama znajdowała się w sąsiedztwie zachodniej, narożnej, masywnej wieży, zbliżonej w planie do kwadratu o wymiarach 13,4 x 13,5 metra, wysuniętej przed obwód murów. Wieża posiadała dwie kondygnacje piwnic a jej fundamenty sięgały ponad 8 metrów poniżej poziomu dziedzińca. Według niektórych badaczy miała ośmioboczną nadbudowę. W jej niższej piwnicy, z racji sądowych obowiązków wójta, znajdowało się więzienie, dostępne przez otwór wykonany w krzyżowym sklepieniu. Piwnica górna przekryta była belkowym stropem, choć budowniczowie zamku planowali jej przesklepienie. Parter i wyższe piętra wieży kryte były również stropami, oraz skomunikowane z budynkiem bramnym. Ściany parteru przebito łącznie pięcioma otworami strzeleckimi, piętro zaś od północnego – zachodu pojedynczym oknem ostrołukowym. Narożnik północny zamku wzmacniała mniejsza wieża, zbudowana na kwadratowym cokole, przekręconym o 45° względem sąsiednich kurtyn, przechodzącym wyżej w oktagon, zwieńczonym cylindryczną w planie nadbudową.
Zamykające dziedziniec mury południowo – zachodni i północno – zachodni posiadały trzy kondygnacje strzelnic. Te umieszczonej w dolnej dostępne były z poziomu dziedzińca, środkowa kondygnacja, analogiczna do niższej, dostępna była z drewnianego ganku zawieszonego na murze, natomiast najwyższa, z innym wykrojem strzelnic, wykonana była w cieńszym murze i dostępna z ganku na odsadzce muru. Forma muru północno – wschodniego zapewne w dolnych partiach była podobna do pozostałych.
W czwartej ćwierci XIV wieku wybudowane zostało, pierwotnie nieplanowane, dwukondygnacyjne skrzydło północno – wschodnie, początkowo przekryte dachem pulpitowym opartym o wyższy mur. Ściana frontowa nowego budynku dostawiona została do murów głównego domu w taki sposób, iż przesłoniła dwa prowadzące doń portale, jeden w przyziemiu, drugi na kondygnacji reprezentacyjnej (wymusiło to przebicie nowych drzwi do wschodniego pomieszczenia przyziemia głównego skrzydła, jednych prowadzących z dziedzińca, drugich na osi przyziemia nowego skrzydła). Po przeciwnej stronie w podobny sposób przysłonięto jedną ze strzelnic. W początkowej fazie przyziemie skrzydła północno – wschodniego podzielone zostało na trzy nierównej wielkości pomieszczenia, z których południowo – wschodnie i środkowe były wyraźnie krótsze. Na początku XV wieku południowo – wschodnie pomieszczenie podzielono ścianą działową oraz podsklepiono na sześciu granitowych wspornikach o formie odwróconych prostopadłościanów. Przyziemie skrzydła mogło pełnić funkcje gospodarcze, natomiast piętro być może mieściło komnaty przeznaczone dla częstych gości zakonu krzyżackiego.
Około czwartej ćwierci XIV wieku zbudowano również wąskie, dwukondygnacyjne skrzydło południowo – zachodnie, przykryte dachem dwuspadowym o asymetrycznych połaciach (większej od strony dziedzińca). Wraz z przeciwległym pełniło ono funkcje gospodarcze, ale i mieszkalne, na co wskazywałyby stosunkowo duże gotyckie okna, o ościeżach z profilowanych cegieł, umieszczone w jego zachodniej części na piętrze (mogła w nim mieszkać świecka załoga zamku). Wewnętrzny dziedziniec otaczały wspomniane drewniane krużganki, montowane w pozostawionych w murach otworach przy elewacji głównego domu i przy skrzydle północno – wschodnim, zapewniające dostęp do portalów na piętrze. Na dziedzińcu funkcjonowała studnia, umieszczona w pobliżu dawnej kuchni. Zamek główny otaczał dodatkowy, zewnętrzny mur obronny, wydzielający parcham, czyli obszar międzymurza, oraz wspomniana fosa.
Od zachodniej strony zamku górnego leżało obszerne przedzamcze. Posiadało ono charakter gospodarczy i było opasane oddzielnymi umocnieniami. Znajdowały się tam między innymi stajnie, spichlerz i słodownia. Obronę zapewniały proste kurtyny murów, wzmocnione czworoboczną wieżą w narożniku północnym, w niewielkim stopniu wysuniętą przed lico sąsiednich kurtyn, oraz nieco mniejszą i w całości usytuowaną wewnątrz dziedzińca wieżą południową. Budynek bramny znajdował się blisko północno – zachodniego narożnika podzamcza, był prawie w całości wysunięty w stronę fosy. Budowlą nierozerwalnie związaną z funkcjonowaniem podzamcza, choć nie znajdującą się w obrębie jego murów, był zamkowy młyn, ulokowany po południowej stronie, między podzamczem a miastem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się skrzydło południowo – wschodnie zamku, czyli główny dom mieszkalny oraz częściowo skrzydło północno – wschodnie i relikty pozostałych elementów zamku górnego. Spośród detali architektonicznych wyjątkowo cenne są szczyty głównego domu, które mimo iż częściowo przebudowane w XVI wieku, są jednymi z nielicznych ocalałych zamkowych szczytów krzyżackich. Ponadto przetrwało kilka portali, otwory okienne, sklepienia krzyżowo – żebrowe i gwiaździste wraz z systemem ich podtrzymywania (z tych drugich oryginalne są jedynie dolne partie, pozostałe części zostały odnowione). Niestety zamek w Działdowie jest jednym z wielu w Polsce przykładów, gdzie postanowiono w bezmyślny sposób zniszczyć bezpośrednie otoczenie średniowiecznego zabytku. Otóż skrzydło zachodnie i wieżę południowo – zachodnią nadbudowano nowoczesną, brzydką i oderwaną od kontekstu historycznego zabudową w której umieszczono Urząd Miasta. W 2018 roku generalnego remontu doczekał się główny dom zamkowy, który został zaadaptowany na siedzibę Muzeum Pogranicza w Działdowie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.
Wółkowski W., Zamek w Działdowie, dzieje budowlane i problemy konserwatorskie, Warszawa 2021.