Historia
Pierwsza wzmianka pisemna o kościele w Dobrowodzie odnotowana została w 1345 roku, kiedy to ufundowana miała zostać przez biskupa krakowskiego Jana Grota miejscowa parafia. Być może funkcjonował w niej już starszy kościół, będący filią kościoła w nieodległym Chotlu, zbudowany w pierwszej połowie XIV wieku lub ewentualnie już pod koniec XIII stulecia z inicjatywy biskupów krakowskich. Według kronikarza Jana Długosza do budowy murowanego kościoła doszło nieco później, za urzędowania biskupa Floriana z Mokrska, a więc około lat 1367-1380, choć nie wykluczone, że dokonał on jedynie prac modernizacyjnych przy starszym kościele.
Pierwsze poważniejsze prace remontowe i późnogotyckie przekształcenia miały zostać przeprowadzone w latach 1524-1525 w Dobrowodzie z inicjatywy biskupa Piotra Tomickiego, którego herb Łodzia umieszczony został na jednym ze zworników kościoła, na balustradzie chóru muzycznego oraz nad portalem fasady. Wtedy też miała zostać od północy dobudowana zakrystia i kaplica, wnętrze nawy podsklepione, a wystrój i detal kościoła wymieniony na późnogotycki.
W 1657 roku wieś wraz z kościołem uległa spaleniu na skutek najazdu wojsk siedmiogrodzkich. Odbudowę przeprowadzano w latach 60-tych XVII wieku, co zapewne spowodowało pojawienie się w wystroju kościoła elementów barokowych. Kolejne zmiany, późnobarokowe, miały zostać wprowadzone w drugiej połowie XVIII stulecia, kiedy to stan budynku odnotowany został jako zły. Na początku XX wieku do kościoła dobudowano neogotycką kruchtę. Ostatnie większe prace remontowe kościoła prowadzono w 2008 roku.
Architektura
Kościół św. Marii Magdaleny pierwotnie były prostą budowlą z przełomu romanizmu i wczesnego gotyku, wzniesioną z wapiennych ciosów, składającą się z prostokątnej nawy wielkości 6,4 x 12,5 metra i węższego oraz niższego prezbiterium o wymiarach 3,8 x 5,2 metra, po stronie wschodniej zamkniętego ścianą prostą. Grubość murów była jednolita, utrzymywana w granicach 1 metra szerokości. Ani nawa, ani prezbiterium nie były początkowo podparte przyporami. Elewacje zewnętrzne obejmować mógł jedynie prosty cokół i gzyms koronujący. Okna przypuszczalnie były niewielkich rozmiarów, rozglifione, zamknięte lancetami lub jeszcze półkoliście. Wejście znajdowało się w południowej i być może w zachodniej ścianie nawy.
Wnętrze nawy kościoła w XIV wieku przykrywał drewniany strop lub otwarta więźba dachowa. W prezbiterium założono sklepienie krzyżowe, którego żebrom nadano kształt migdałowego w przekroju wałka, ujętego dwustronnie w płaskie listwy, przy czym wzdłuż jego zaostrzonej krawędzi umieszczono charakterystyczną wąską listewkę. Był to typ żeber, stanowiący regułę w opactwach cysterskich i zastosowany w kolegiacie wiślickiej. Żebra spięto w miejscu przecięcia zwornikiem o formie gładkiego cylindra oraz oparto w narożnikach prezbiterium na przyściennych wspornikach.
Nawę połączono z prezbiterium wyjątkowo bogato profilowaną arkadą tęczy, zamkniętą regularnym półkolem i zaopatrzoną od strony nawy w głęboki uskok, zastąpiony w prezbiterium szerokim, sięgającym podstawy przesklepienia arkady sfazowaniem. Rezygnacja z impostów sprawiła, że profile czołowego lica arkady poprowadzono z łuku bezpośrednio na podpory, tworząc jednolitą, nie przerwaną niczym całość. Ścianę w którą wtopiona była arkada tęczy pierwotnie pokrywały XIV-wieczne polichromie, pośród których ukazane zostały motywy heraldyczne.
W pierwszej ćwierci XVI wieku po północnej stronie kościoła dobudowana została zakrystia i kaplica, usytuowane odpowiednio przy prezbiterium i przy nawie. Ponadto do narożnika południowo – zachodniego dostawiono cylindryczną wieżyczkę z klatką schodową. Starsze części kościoła zostały poddane późnogotyckiej przebudowie, na skutek której ich mury ujęto nowym profilowanym gzymsem cokołowym i gzymsem kapnikowym w nawie. Wykonano też nowy, zdobiony trzema blendami szczyt zachodni nawy, a jednocześnie podwyższono dwa pozostałe szczyty, na które założono strome, typowe dla późnego gotyku dachy dwuspadowe z kamiennymi krzyżami. Ze względu na podsklepienie nawy, jej mury podparto od zewnątrz przyporami. W zachodnią ścianę wstawiono nowy portal wejściowy, zamknięty bogato profilowaną, półkolistą archiwoltą o przeplatającym się laskowaniu. Nad jego archiwoltą, w załamaniu gzymsu kapnikowego, osadzono panel z profilowanym obramieniem i płaskorzeźbionymi tarczami herbowymi. Najpewniej powiększeniu uległy wówczas pierwotne otwory okienne kościoła.
W zachodniej części nawy, na skutek późnogotyckiej przebudowy wnętrze wypełniono trójprzęsłowym chórem, na wschód otwartym trzema arkadami: dwoma bocznymi ostrołucznymi, jedną środkową półkolistą. Powyżej utworzono parapet – balustradę z płaskorzeźbionymi kartuszami, poniżej chór sklepiono krzyżowo – żebrowo z profilowanymi gurtami i płaskorzeźbionymi zwornikami (hierogram, krzyż, litery CS, herb Dębno). Nad całą nawą rozpięto późnogotyckie żebrowe sklepienie sieciowe. Zworniki sklepienne udekorowano tarczami herbowymi biskupów (Jastrzębiec, Łodzia, Doliwa, Ślepowron). Przyścienne wsporniki nawy utworzono półkoliste i wydłużone, wymieniono też wsporniki w prezbiterium na maskowy i ostrosłupowy z ornamentem roślinnym.
Stan obecny
Kościół charakteryzuje się dziś w większości formą późnogotycką, będącą efektem przekształcenia zachowanych starszych murów obwodowych nawy i prezbiterium. Do najstarszych detali architektonicznych należy arkada tęczy oraz sklepienie prezbiterium, choć w tym ostatnim nie zachowały się pierwotne wsporniki. O wiele większe bogactwo przedstawiają detale późnogotyckie, niekiedy z cechami wczesnorenesansowymi, takie jak portal zachodni, gzymsy opinające mury od strony zewnętrznej, czy sklepienie nawy i podsklepiony chór w nawie. Późniejsze nowożytne przekształcenia spowodowały zmianę wykroju części okien (między innymi nie zachowany zachodni okulus), wybudowanie wieżyczki na kalenicy dachu nawy oraz dostawienie neogotyckiej kruchty południowej. Wtórnym dodatkiem jest zapewne także masywna przypora przy prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Białoskórska K., Kościół parafialny śś Marii Magdaleny i Marty w Dobrowodzie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, t. XXXVI/1992.
Bojęś-Białasik A., Czechowicz J., Szyma M., Kościół w Chotlu Czerwonym fundacji Jana Długosza. Analiza pierwotnej architektury na tle okolicznych świątyń, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom III, zeszyt 9, województwo kieleckie, powiat buski, red. J.Z.Łoziński, B.Wolff, Warszawa 1957.