Historia
Fundatorem murowanego zamku w Dębnie był kanclerz koronny Jakub Dębiński herbu Odrowąż, który zbudował swą rezydencję w latach 1470-1480. Późnogotycką rezydencję wzniósł on na miejscu wcześniejszego, jeszcze drewnianego zamku z drugiej połowy XIII wieku, który prawdopodobnie wzniósł ród Gryfitów, oraz kolejnej, już murowano-drewnianej siedziby Odrowążów z drugiej połowy XIV wieku.
Jakub z Dębna należał do czołowych polityków doby panowania Kazimierza Jagiellończyka. Karierę polityczną zaczynał jako dworzanin królewski, następnie był zarządcą starostw, ponadto piastował szereg ważnych urzędów państwowych: podczaszego królewskiego, podskarbiego koronnego, kasztelana małogojskiego, wojewody sandomierskiego, a wreszcie kanclerza wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Jako dyplomata reprezentował władze na wielu dworach europejskich, był także żołnierzem, walczącym między innymi podczas wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim. W trakcie swego życia zgromadził ogromny majątek i co ciekawe na rok przed śmiercią anulował wszystkie długi jakie miał u niego monarcha. Jakub z Dębna był również jednym z pierwszych na ziemiach polskich humanistą. Po jego bezdzietnej śmierci w 1490 roku majątek wraz z zamkiem przeszedł na jego bratanka Jakuba. W rękach rodu Dębińskich zamek pozostał do 1583 roku.
W 1586 roku zamek, będąc już własnością Franciszka Wesseliniego, sekretarza króla Stefana Batorego, przeszedł renowację w stylu renesansowym (dekoracje sgraffitowe, założenie sklepień w komnatach mieszkalnych, polichromie ścienne w pomieszczeniach na piętrze). Kolejna przebudowa miała miejsce pod koniec XVIII wieku, kiedy właścicielami byli członkowie rodziny Tarłów. Świadczy o tym data 1772 na barokowym portalu i umieszczony obok herb Topór. W tym czasie dobudowany został fragment północnego skrzydła, wzmocniono przyporami elewacje północną i południową, a wkrótce potem, w 1777 roku, rozebrano kaplicę zamkową. Kilkakrotne remonty i renowacje przeprowadzone przez kolejnych właścicieli: Lanckorońskich, Rogawskich, Rudnickich, Spławskich i Jastrzębskich nie zmieniły jego ogólnego wyglądu i pierwotnej, charakterystycznej bryły. W 1867 roku zamek został uszkodzony przez pożar, który zniszczył głównie wnętrza. Ukończony w 1898 roku remont ograniczył się do doraźnego zabezpieczenia murów i konstrukcji. W latach 1970-1978 zamek został gruntownie odrestaurowany.
Architektura
Zamek zbudowano z cegły w wątku polskim na fundamencie z głazów narzutowych na sztucznie usypanym wzniesieniu ponad wsią. Jego elewacje ozdobiono bogatą kamieniarką i dekoracyjną cegłą zendrówką z rombowymi wzorami. Otrzymał plan nieregularnego czworoboku składającego się z czterech dwukondygnacyjnych budynków, złączonych narożnikami (poza skrzydłem północnym) i otaczających trapezoidalny dziedziniec. Elementy obronne zamku ograniczały się do ziemnego wału zwieńczonego w koronie drewnianą palisadą bądź częstokołem oraz przekopu ponad którym przerzucono zwodzony most.
Skrzydło zachodnie zostało oflankowane dwiema basztami, na dole cylindrycznymi, a w górnej partii ośmiobocznymi. W skrzydle wschodnim umieszczono natomiast dwa, pokryte unikalną rzeźbą wykusze, nadwieszone na kamiennych kroksztynach. Prócz motywów roślinnych, ornamentów geometrycznych i typowych dla gotyku maswerków, występują na nich tarcze z godłami Polski i Litwy (Orzeł i Pogoń), herby Jakuba z Dębna oraz chrystogram IHS wpisany w owalną plecionkę. Od wschodu znajdowała się wieloboczna dobudówka, mieszcząca zapewne kaplicę. W murach zamku w przyziemiu i piwnicach zastosowane niewielkie, zakratowane otwory okienne o funkcji strzelnic. Górne piętra przebite były już dużymi, czworobocznymi oknami.
Główne wejście do zamku umieszczono w krótkiej kurtynie muru pomiędzy skrzydłem północnym i wschodnim. Poprzedzone było pochylnią lub drewnianymi schodami, które można było w razie konieczności szybko usunąć. Wewnętrzna komunikacja odbywała się za pomocą dwóch klatek schodowych, usytuowanych po bokach skrzydła południowego. Pomieszczenia mieszkalne piętra dostępne były również za pomocą drewnianego ganku osadzonego na kamiennych kroksztynach i obiegającego dziedziniec. Ten wyłożony był od XVI wieku granitowymi otoczkami i zaopatrzony w sąsiedztwie budynku północnego w kanał odprowadzający wodę deszczową. W zachodniej części podworca mieściła się studnia.
Skrzydło wschodnie pierwotnie podzielone było w przyziemiu na środkową, kwadratową sień z mniejszymi pomieszczeniami po jej bokach. Wkrótce po wniesieniu lub jeszcze w tracie prac budowlanych salę południową powiększono kosztem sieni. Na piętrze utworzono wielką salę zwaną Rycerską oraz przeciwległą salę, także o reprezentacyjnym charakterze. Obie zaopatrzono w prostokątne wnęki wykuszowe z kamiennymi ławami przy oknach. Wchodziło się do nich przez bogato profilowane arkady, zamknięte u góry uskokowo i ostrołukowo. Ściany wykuszy pokryto natomiast wspaniałą polichromowaną rzeźbą o motywach geometrycznych, herbowych (drapieżny gryf) oraz brodatych twarzy. Kamieniarka obramień okien i drzwi, zwieńczonych u góry charakterystycznymi schodkowaniami, ściśle nawiązywała do grupy tzw. budowli Długoszowych.
Skrzydło południowe zaopatrzono w piwnice, służące niegdyś celom gospodarczym jako spiżarnie i magazyny. Wyższa kondygnacja pierwotnie posiadała jednoprzestrzenną salę o wydłużonym kształcie, pełniącą zapewne funkcje administracyjno – reprezentacyjne. Ściana północna tej dużej komnaty została rozdzielona rzędem szerokich sediliów, a w ścianie wschodniej znajdował się wykusz ustępowy do którego prowadził ostrołukowy portalik.
Budynek zachodni także posiadał ciemne piwnice o grubych murach, ponad którymi znajdowały się dwa nieduże pomieszczenia. Z części pomieszczenia południowego w późniejszym okresie wyodrębniono wąski korytarzyk prowadzący do skarbca rodowego. Na piętrze oryginalnie znajdowały się dwie komnaty mieszkalne, połączone z alkierzami umieszczonymi w narożnych basztach. Gwiaździste sklepienie baszty południowej pokrywała pod koniec średniowiecza kolorowa polichromia.
Skrzydło północne zamku pierwotnie było najkrótsze i połączone po bokach z kurtynami muru obronnego. Prawdopodobnie znajdowały się w nim pomieszczenia stróża i zbrojownia. Jego późnośredniowieczny układ jest trudny do odtworzenia, ale przypuszczalnie z powodu niewielkich wymiarów poszczególne kondygnacje mogły być jednoprzestrzenne. Oryginalnie zwieńczone były, podobnie jak i komnaty z pozostałych skrzydeł, drewnianymi, płaskimi stropami.
Stan obecny
Zachowany prawie w pełni (bez XV-wiecznej kaplicy po której widoczne są kamienne mury przyziemia), zamek w Dębnie uznawany jest za perłę polskiej architektury świeckiej z czasów późnego gotyku. Przetrwała pierwotna struktura murów, częściowo dawny układ wnętrz oraz w pewnym stopniu efektowny wystrój. Zmiany nowożytne to masywne przypory, portal skrzydła południowego, obramienia okienne części okien, główny portal północny, przebudowa izby na parterze skrzydła wschodniego, przebudowa klatek schodowych w skrzydle południowym, nadbudowa wykusza północnego, sklepienia piwnic. Od 1978 roku na zamku mieści się oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Organizowane są także imprezy kulturalne i plenerowe m.in. Międzynarodowy Turniej Rycerski „O złoty warkocz Tarłówny”. Terminy i godziny otwarcia sprawdzić można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kołodziejski S., Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Warszawa 1994.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Luchter-Krupińska L., Zamek w Dębnie, Kraków 1985.
Moskal K., Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.