Historia
Zamek czorsztyński, pierwotnie noszący nazwę Wronin, wzniesiony został jako drewniano – ziemny gródek z fundacji konwentu klarysek ze Starego Sącza, które były w drugiej połowie XIII wieku właścicielem całej ziemi sądeckiej. Ich przełożoną była wówczas św. Kinga, żona Bolesława Wstydliwego, księżna krakowsko – sandomierska. Najprawdopodobniej to ona była inicjatorką budowy, natomiast z ramienia klarysek warownią zarządzał rycerz o imieniu Wydżga z rodu Janina. Być może bezpośrednim impulsem do budowy zamku był najazd tatarski na Małopolskę w 1287 roku. Wronin strzec miał granicy ziemi sądeckiej na Dunajcu, będącej jednocześnie granicą państwa, a także rozwidlenia dróg handlowych.
Pierwsze informacje pisemne o zamku pojawiły się w 1320 roku, lecz odnosiły się do stanu prawnego z okresu 1300 – 1307. Odnotowano w nich nazwę „castrum Wronyn”, choć już od 1348 roku zamek zwano Czorsztynem. Stanowił on wówczas własność królewską, pełniąc rolę strażnicy chroniącej granicę i komorę celną na szlaku handlowym, który rozpoczynał się w węgierskiej Budzie, a kończył w stolicy Królestwa Polskiego, Krakowie. Był także ośrodkiem administracyjnym starostwa niegrodowego i jednym z ważniejszych założeń obronnych kraju. Nie wiadomo kiedy dokładnie przeszedł na własność monarchy. Mogło się to stać za panowania Wacława II, w okresie konfliktu czesko – węgierskiego, lub w czasach Władysława Łokietka. Ten drugi po koronacji w 1320 roku podporządkował komory celne na ziemi sądeckiej administracji królewskiej.
W czasach króla Kazimierza Wielkiego Czorsztyn gruntownie przebudowano, przekształcając go na jeden z najważniejszych zamków na granicy polsko-węgierskiej, choć jego rola militarna w związku z pokojowymi stosunkami z Węgrami spadła, a wzrosło znaczenie rezydencjonalne. Na zamku w drodze na południe często zatrzymywali się Kazimierz Wielki, Ludwik Andegaweński, królowa Jadwiga, Władysław Jagiełło czy Władysław Warneńczyk. Od XV wieku zamek pozostawał we władaniu starostów i tenutariuszy m.in. Pieniążków, Paniowskich, Dembińskich. W latach 1477 – 1488 jego dzierżawcą był Jakub Ciele, któremu przypisuje się późnogotycką rozbudowę zamku. Prace te mogły być związane z ówczesnym konfliktem polsko – węgierskim i groźbą ataku ze strony króla Macieja Korwina. Kolejne duże prace budowlane miały miejsce na początku XVI wieku, zapewne po klęsce chrześcijan pod Mohaczem. W związku z zagrożeniem tureckim rozbudowano wówczas zamek dolny. Następne przebudowy wiązały się ze starostą Janem Baranowskim, który w drugiej ćwierci XVII wieku zmodernizował średniowieczne obwarowania przystosowując je do obrony ogniowej. Przebudował również część mieszkalną zamku w stylistyce renesansowej.
Czorsztyn był kilkakrotnie oblegany. W 1651 roku, pod nieobecność starosty wezwanego z garnizonem pod Beresteczko, opanował go na krótko przywódca chłopskiego buntu Aleksander Kostka Napierski. Po dwudniowym oblężeniu został odbity przez wojska biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego, a przywódcy powstania pojmani i straceni. Zniszczenia zamku nie mogły być duże, gdyż kilka lat później, w czasie potopu szwedzkiego schronił się w nim król Jan Kazimierz. W ruinę warownia popadła w XVIII wieku, wpierw zdewastowana przez wojska kozackie w 1735 roku w czasie konfliktu Augusta III i zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, a następnie spalona w 1790 roku po uderzeniu pioruna.
Architektura
Zamek usytuowano na lewym, północnym brzegu Dunajca, na wzgórzu opadającym stromymi skarpami i stokami w kierunku rzeki. Zabezpieczały one budowlę ze wszystkich stron poza północno – wschodnią, gdzie podejście było łagodniejsze i gdzie z czasem rozwinęło się podzamcze. U południowego podnóża zamku pierwotnie znajdowały się charakterystyczne nadrzeczne ostańce, tworzące nad samym brzegiem rzeki rodzaj naturalnej bramy lub groty. Łagodniejszy brzeg znajdował się po zachodniej stronie zamku, ale po kilku metrach przechodził on w mocno nachylony stok wzgórza, usiany licznymi skałami.
Pierwotna, zajmująca szczyt wzniesienia zabudowa z drugiej połowy XIII wieku, była konstrukcji drewniano – ziemnej. Prawdopodobnie w końcu XIII lub na początku XIV wieku w północnej partii zamku wzniesiono z łamanego wapienia wolnostojącą, cylindryczną wieżę o średnicy 10 metrów i grubości muru u podstawy 3,5 metra. Początkowo najpewniej tworzyła ona system umocnień wraz z obwarowaniami ziemno – drewnianymi. Co ciekawe nie została wybudowana tak jak typowy bergfried na kulminacji wzgórza, lecz nieco niżej, na krawędzi skały, dzięki czemu mogła służyć obronie podejścia na wzgórze. Około pierwszego trzydziestolecia XIV wieku pierwotne obwarowania drewniane zastąpiono kamiennym murem obwodowym o grubości 2,2 metra, biegnący po krawędziach wzgórza. Powstało w ten sposób nieregularne, wydłużone założenie, otaczające murem zamek górny, położony na południe od podzamcza. Mur ten łączył się z wieżą, zwieńczony był krenelażem i chodnikiem dla straży w koronie. Wejście do zamku o ostrołucznym wykroju zlokalizowano w pobliżu wieży, po stronie północno – zachodniej.
W czasach Kazimierza Wielkiego główną inwestycją budowlaną było zastąpienie pierwotnej, zapewne drewnianej zabudowy mieszkalnej, murowaną. Wzniesiono wówczas wzdłuż południowego odcinka murów zamku górnego jednotraktowy budynek mieszkalny, podzielony w przyziemiu na trzy pomieszczenia. W narożniku południowo – zachodnim relikty komina wskazywałyby na ogrzewanie jednego z pomieszczeń budynku kominkiem. W północnej części zamku górnego zachowano wąską przestrzeń niedużego dziedzińca, który oddzielony został poprzecznym murem od tzw. zamku średniego przy wieży. Równocześnie podwyższono i wzmocniono mury obwodowe zamku.
Kolejna rozbudowa, datowana na drugą połową XV wieku, polegała na wzniesieniu po północno – wschodniej stronie zamku górnego i średniego dodatkowej linii obronnej, której jeden z odcinków muru wybiegał od wieży cylindrycznej, a drugi z narożnika przy głównym budynku mieszkalnym. Mur o grubości 1,1 metra zamykał od północy i wschodu teren drogi dojazdowej, umocniony dodatkowo czworobocznym budynkiem bramnym. Wzmocniono także stary wjazd, stawiając przed nim kolejny, lecz dużo mniejszy budynek bramny z zapadnią.
Na początku XVI wieku powstał po stronie północnej zamek dolny, otoczony kamiennym murem wspartym od wschodu licznymi przyporami. Wzmacniała go w narożniku północno – wschodnim cylindryczna wieżyczka lub baszta, otwarta od strony wewnętrznej, a po przeciwnej stronie, w pobliżu bramy na zamek średni, wieża pięcioboczna. Dziedziniec zajmowały zabudowania gospodarcze – trzy stajnie oraz spichlerz. Wszystkie one posiadały dach kryty gontem. Wjazd na dziedziniec zamku dolnego znajdował się pośrodku kurtyny północnej, a dodatkowo po stronie wschodniej funkcjonowała mniejsza furta.
W XVI wieku zmodernizowano także zamek średni. Po zburzeniu wieży cylindrycznej, wzniesiono na dziedzińcu zabudowania gospodarcze oraz dwuarkadowy, ceglany ganek, dostępny schodami z dziedzińca i prowadzący na ganek straży i pomieszczenie nad bramą. W skrzydle północno – zachodnim zamku średniego wybudowano kuchnię i piekarnię oraz izby i pomieszczenia gospodarcze przyległe do zachodniej części muru. W miejscu tym zlokalizowane były także drewniane schody prowadzące na zamek górny, do zachodniej części domu mieszkalnego. Wiadomo, iż w sieni głównego budynku mieszkalnego znajdowały się schody na piętro, poddasze i zewnętrzny ganek. Budynek posiadał również sklepione pomieszczenia w przyziemiu, podzielone we wschodniej części na dwie komory, dostępne ze środkowej partii domu. Do wspomnianej sieni przylegała kuchnia i jeszcze jedno pomieszczenie. Na pierwszym piętrze znajdowała się jadalnia z trzema oknami, sąsiadująca od wschodu z małą izbą z dwoma oknami, z której wchodziło się do kaplicy zamkowej. Między nimi znajdowała się jeszcze sień i wyjście na ganek straży. Jak wykazały badania zarówno piece kaflowe jak i drzwi pomalowane były na kolor zielony.
Ostatniej znaczącej modernizacji zamku dokonał starosta Jan Baranowski w drugiej ćwierci XVII wieku. Rozbudował on pomieszczenia mieszkalne, poszerzył zabudowę gospodarczą i wzniósł czworoboczną wieżę bramną wspartą dwoma przyporami i przystosowaną do użycia broni palnej. Posiadała ona cztery kondygnacje i mury grubości 2 metrów. Parter nie posiadał oświetlenia, pozostałe kondygnacje oświetlane były natomiast przez dwa mocno rozglifione okna rozmieszczone w trzech ścianach zewnętrznych. W razie ataku mogły one zostać użyte jako strzelnice, choć na codzień wieża pełniła funkcje mieszkalne. Na piętro wchodziło się z dziedzińca, a na wyższe kondygnacje prowadziły drewniane schody i ganki komunikacyjne. Stropy wnętrz były drewniane. Wieża zastąpiła stary budynek bramny do zamku średniego. W późniejszym okresie dostawiono do niej trójkondygnacyjny aneks nazywany Zieleniec. Był on skomunikowany z Wieżą Baranowskiego poprzez nadwieszany, drewniany ganek. Oprócz funkcji obronnej zapewne służył również jako latryna. W obrębie zamku dolnego Baranowski zbudował dwie nowe murowane stajnie, browar oraz prawdopodobnie nowy spichlerz, wszystkie one posiadły dachy kryte gontem. Na zamku średnim dobudowano piętrowe zachodnie skrzydło o dwóch kondygnacjach ze sklepionymi pomieszczeniami, a budynek zamku górnego podwyższono o dodatkowe piętro. W związku z rozbudową budynku mieszkalnego i skrzydła zachodniego potrzebne było wzmocnienie konstrukcji muru dwiema przyporami przy południowej i zachodniej ścianie zamku.
Stan obecny
Zamek zachował się w formie trwałej ruiny z głównym elementem w postaci XVII – wiecznej czworobocznej wieży. Po przeprowadzeniu w ostatnich latach prac konserwatorskich, obecnie udostępniony jest do zwiedzania: od 01.05 do 30.09 w godzinach 9:00 – 18:00 oraz od 01.10 do 30.04 w godzinach 10:00 – 15:00. Niestety niektóre elementy zamku pokrywają blaszane daszki, a zamek dolny ogrodzony jest mało estetycznym, prowizorycznym, metalowym płotem. Być może po przeprowadzeniu prac remontowych, także zamek dolny zostanie wyeksponowany w milszy dla oka sposób. Otoczenie zabytku zostało przekształcone w XX wieku w związku z utworzeniem zbiornika wodnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kocańda P., Badania archeologiczno-architektoniczne zamków Czorsztyn, Dunajec i Zamku Pieniny, Rzeszów 2012.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Moskal K., Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Stępień P. M., Zamek Czorsztyn. Zabytkowa ruina w parku narodowym, „Ochrona Zabytków”, 1-1/2005.