Historia
Człuchów zakon krzyżacki pozyskał w 1312 roku za 250 grzywien od synów niejakiego Mikołaja z Ponieca, natomiast zamek Schlochau, przeznaczony na siedzibę krzyżackiego komtura, zaczęto wznosić w 1325 roku, na terenie w którym krzyżowały się główne drogi prowadzące z północy na południe kraju i z zachodu na wschód. Przebiegały tędy kluczowe szlaki komunikacyjne, służące rozwojowi handlu, jak też pełniące rolę ważnych szlaków strategicznych. Bliskość granic z Polską i księstwem zachodniopomorskim nakazywała szczególne umocnienie nowej siedziby. Prace nad budową trwały do około 1365 roku, kiedy to konsekrowano kaplicę zamkową, a w ich efekcie Człuchów był jedną z najsilniejszych warowni krzyżackich. Pierwszym komturem, który zamieszkał w zamku był od 1332 roku Gunthere von Snoze. Pomimo iż Człuchów był najbardziej na zachód wysuniętą komturią państwa krzyżackiego, zamek odgrywał bardzo ważną rolę militarną, a zarazem był też wyrazem potęgi zakonu.
W czasie wojen królestwa polskiego z zakonem krzyżackim, zamek z racji swego usytuowania był częstą bazą wypadową dla wojsk zakonu. Z tego powodu wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć Człuchów w 1414 i 1433 roku. W rękach krzyżackich pozostał on jednak do wojny trzynastoletniej, kiedy to wskutek osłabienia zakonu przez zamieszki wewnętrzne, a przede wszystkim dzięki powstaniu antykrzyżackiego Związku Pruskiego, wojskom polskim udało się zdobyć i opanować zamek w 1454 roku. Jeszcze w tym samym roku roku Krzyżacy próbowali go bezskutecznie odbić, a następne próby podejmowali w roku 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła ataki. Kolejne nieudane próby zdobycia zamku przeprowadzono w 1520 w czasie wojny pruskiej i w 1563 roku, kiedy zamek zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Wysiłki te były jednak bezskuteczne i aż do 1772 roku Człuchów był siedzibą starostwa.
W czasie wojen szwedzkich z XVII wieku zamek po kilkumiesięcznej obronie załogi polskiej pod dowództwem starosty Jakuba Wejhera został zdobyty w grudniu 1655 roku i poważnie uszkodzony. Odtąd jego rola jako strategicznej warowni zmalała, a załoga pełniła głównie funkcje policyjno – porządkowe. W czasie pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Człuchów wraz z zamkiem został włączony do państwa pruskiego, którego urzędnicy zezwolili na systematyczną rozbiórkę zabytku. Po wielkim pożarze miasta w 1793 roku, większą część podniszczonych murów rozebrano na materiał budowlany, tak, że w roku 1811 zamek był już ruiną z zachowaną jedynie wieżą główną. W latach 1824 – 1826 wzniesiono na cele sakralne neogotycką kaplicę, osadzoną na dawnym skrzydle północnym, a rozbiórkę wstrzymano dopiero w drugiej dekadzie XIX wieku.
Architektura
Na miejsce budowy zamku wybrano teren o dużych walorach obronnych, położony na wysokim półwyspie między jeziorami Człuchów Duży i Człuchów Mały. Długość przesmyku wynosiła 1 km, a szerokość od około 100 do 500 metrów. Całe założenie zlokalizowane było u nasady półwyspu w jego najwęższej części i składało się z zamku górnego, w którym znajdowała się siedziba komtura i konwentu krzyżackiego oraz z trzech przedzamczy mieszczących zaplecze gospodarcze: zachodniego, północnego i wschodniego. Zamek otoczony był murami kamienno ceglanymi, a dodatkową obronę zapewniały trzy głębokie, sztucznie przekopane fosy, przecinające w poprzek półwysep i łączące się z wodami obu jezior. Fosy te oddzielały poszczególne części zamku, co zapewniało dodatkową ochronę, zwłaszcza że przez dwa z podzamczy, zachodnie i środkowe, prowadziła droga do siedziby konwentu.
Zamek górny zbudowano na planie kwadratu o boku 47,5 metra. Składał się on z czterech skrzydeł z krużgankami od strony dziedzińca. W narożu północno – zachodnim stanęła potężna, oktagonalna wieża główna o 45 metrach wysokości i 5 metrach grubości na poziomie przyziemia. Pierwotnie wieńczył ją stromy dach, a wejście do niej znajdowało się na wysokości piątej kondygnacji po przekroczeniu zwodzonego mostku (16 metrów nad poziomem dziedzińca). Na wyższe piętra prowadziły już schody umieszczone w grubości muru wieży. Łącznie wieża główna miała aż 11 kondygnacji nadziemnych oraz dwie piwniczne, gdzie usytuowana była studnia z wodą pitną na wypadek oblężenia oraz loch więzienny. Od wschodu przylegał do niej główny wjazd, poprzedzony szyją, wiodący do mostu zwodzonego. Prawdopodobnie zamek górny pozbawiony był wieżyczek narożnych, posiadał natomiast zewnętrzny obwód muru wydzielający nieduży parcham.
Główne pomieszczenia zamku górnego znajdowały się na piętrze: w skrzydle północnym dwukondygnacyjna kaplica, we wschodnim dwie trójprzęsłowe sale (być może dormitorium), a w zachodnim refektarz. W krótszym skrzydle południowym mogły być izby gościnne oraz przejście do gdaniska, wysuniętego 25 metrów w stronę jeziora. Przyziemie zajmowała kuchnia, arsenał, browar oraz pomieszczenia dla służby. Pod każdym skrzydłem znajdowały się również piwnice, zwieńczone sklepieniami kolebkowymi i ostrołukowymi, przeznaczone na magazyny i spiżarnie. Wejścia do nich prowadziły od strony dziedzińca po kilku schodach w dół. Na samej górze natomiast znajdowały się typowe dla zamków krzyżackich magazynowo – obronne poddasza, przeznaczone do przechowywania zboża, odzieży i broni, a także zaopatrzone w galerie z otworami strzelczymi, biegnące dookoła murów obwodowych. Zamek ogrzewany był piecem grzewczym znajdującym się na poziomie przyziemia, z którego przewodami w grubości muru przepływało do komnat ciepłe powietrze.
Przedzamcze zachodnie założone było na planie zbliżonym do prostokąta. Oddzielone było od zamku górnego głęboką i szeroką fosą, a kolejna fosa znajdowała się od zachodu czyli od strony miasta. Zachodnie przedzamcze otoczone było murem obronnym z trzema basztami, zbudowanymi na planie kwadratu, usytuowanymi w narożnikach północno – zachodnim i południowo – zachodnim oraz mniej więcej pośrodku kurtyny zachodniej. Zabezpieczono więc jedynie stronę zwróconą w kierunku miasta. Na przedzamczu tym zlokalizowane były stajnie i spichlerz, w późniejszym okresie także arsenał broni. Tutaj też znajdowała się studnia do pojenia koni. Komunikacja z zamkiem górnym i miastem odbywała się za pomocą zwodzonych mostów.
Przedzamcze północne było bezpośrednio związane z zamkiem górnym i obwarowane murem stykającym się z murem parchamu domu konwentu. Wjazdu do niego od zachodu broniła jedna lub dwie czworoboczne baszty, natomiast od zamku górnego oddzielone było suchym przekopem. Przez fosy przerzucane były mosty zwodzone.
Przedzamcze wschodnie było największe, zajmowało teren o wymiarach 100×150 metrów. Jego mury obwodowe wzmocnione były czterema basztami: trzema czworobocznymi od północy i jedną cylindryczną w narożniku południowo – wschodnim. Na dziedzińcu przedzamcza mieściły się zabudowania gospodarcze, chlewy, obory, stodoły, wozownie, browar itp. W południowym murze znajdowała się furta prowadząca do położonej nad jeziorem łaźni. Strome zbocza wzniesienia po stronie południowej, celem zabezpieczenia ich przed obsuwaniem się ziemi, pierwotnie obmurowane były polnymi kamieniami.
Stan obecny
Głównym elementem zamku który przetrwał do dziś jest wieża zamku wysokiego. Ponadto zobaczyć można przyziemia, dziedziniec zamkowy i piwnice. Na miejscu skrzydła północnego stoi obecnie XIX-wieczna świątynia ewangelicka. Niestety niedawna rewitalizacja doprowadziła do kolejnego zbrodniczego posunięcia na polskim zabytku. Otóż w wieżę główną wstawiono dwie windy i nowoczesną klatkę schodową dla leniwych turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Janocha H., Lachowicz F., Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.