Historia
Zakon krzyżacki pozyskał Człuchów w 1312 roku za 250 grzywien, kupując miejscowe dobra od synów niejakiego Mikołaja z Ponieca, natomiast zamek Schlochau, przeznaczony na siedzibę krzyżackiego komtura, zaczęto wznosić w 1325 roku, na terenie w którym krzyżowały się główne drogi prowadzące z północy na południe kraju i z zachodu na wschód. Przebiegały tamtędy kluczowe szlaki komunikacyjne, służące rozwojowi handlu, jak też pełniące rolę traktów o znaczeniu strategicznym. Bliskość granic z Polską i księstwem zachodniopomorskim nakazywała szczególne umocnienie nowej siedziby, dlatego zamek ostatecznie stał się jednym z najsilniejszych na terenie państwa krzyżackiego. Człuchów jako najbardziej na zachód wysunięta komturia, odgrywał bardzo ważną rolę militarną, a zarazem był też wyrazem potęgi zakonu.
Pierwszym komturem, który zamieszkał w zamku był od 1332 roku Gunther von Snoze, choć już w 1323 roku w źródłach pisanych pojawiła się wzmianka o urzędującym komturze świeckim i człuchowskim, Ludwiku von Liebenzelle. Za Gunthera von Snoze doszło do rozdzielenia powyższych zakresów terytorialnych, musiał więc on posiadać już własną siedzibę. Prace budowlane nadal jednak trwały, gdyż w 1347 i 1348 roku odnotowano dwie wzmianki o „magistrze lapidum”, Johannesie de Frankenfort. W 1348 roku podzamkowa osada uzyskała prawa miejskie, natomiast w 1365 roku wikariusz arcybiskupa gnieźnieńskiego konsekrował dwa ołtarze w kaplicy zamkowej. Przypuszczalnie w okresie tym budowa zamku była już w końcowej fazie lub nawet ukończona. Funkcjonowało także podzamcze, na którym według umowy zawartej w 1388 roku między rodziną Veddel a wielkim mistrzem Konradem von Zöllner, pomieścić można było aż 500 zbrojnych.
W czasie XV-wiecznych wojen Królestwa Polskiego z zakonem krzyżackim, zamek z racji swego usytuowania był częstą bazą wypadową dla wojsk zakonu i miejscem przyjmowania kontyngentów zaciężnych z krajów Rzeszy. Z tego powodu wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć Człuchów w 1414 i 1433 roku, ponadto zamek jako jeden z nielicznych pozostał niezdobyty w trakcie wojny z lat 1409-1411. W rękach krzyżackich Człuchów znajdował się do okresu wojny trzynastoletniej, kiedy to wskutek osłabienia zakonu przez zamieszki wewnętrzne, a przede wszystkim dzięki powstaniu antykrzyżackiego Związku Pruskiego, zaciężnym wojskom z Gdańska udało się opanować zamek w 1454 roku. Jeszcze w tym samym roku Krzyżacy próbowali go bezskutecznie odbić, próby zdobycia podejmowali też w 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła wszystkie ataki. Ponadto w 1463 roku na zamku obalono i uwięziono burgrabiego Jurgę z Rzucewa, który chciał poddać „castrum Slochow” Krzyżakom. Na jego miejsce mianowano wówczas starostą Jerzego Dąbrowskiego. Pod sam koniec wojny, w 1466 roku, Człuchów zajęły oddziały rodu Zitzewitz, poddanych księcia pomorskiego Eryka II, lecz zamek został odbity przez wojska polskie. Nieudane próby zdobycia zamku przeprowadzono w 1520 roku, w czasie wojny pruskiej, i następnie w 1563 roku, kiedy Czuchów zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Wysiłki te były jednak bezskuteczne i aż do 1772 roku Człuchów pozostawał siedzibą starostwa.
W czasie wojen szwedzkich z XVII wieku, zamek po kilkumiesięcznej obronie załogi polskiej pod dowództwem starosty Jakuba Wejhera, został zdobyty w grudniu 1655 roku i poważnie uszkodzony. Odtąd jego rola jako strategicznej warowni zmalała, a załoga pełniła głównie funkcje policyjno – porządkowe. W czasie pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Człuchów wraz z zamkiem został włączony do państwa pruskiego, którego urzędnicy zezwolili na systematyczną rozbiórkę zabytku. Po wielkim pożarze miasta w 1793 roku, większą część podniszczonych murów rozebrano na materiał budowlany, tak że w roku 1811 zamek był już ruiną z zachowaną jedynie wieżą główną. W latach 1826 – 1828 wzniesiono na cele sakralne neogotycką kaplicę, osadzoną na dawnym skrzydle północnym, a rozbiórkę wstrzymano dopiero w drugiej dekadzie XIX wieku.
Architektura
Na miejsce budowy zamku wybrano teren o dużych walorach obronnych, położony na wysokim półwyspie między jeziorami Człuchów Duży i Człuchów Mały. Długość przesmyku wynosiła 1 km, a szerokość od około 100 do 500 metrów. Całe założenie zlokalizowane było u nasady półwyspu, w jego najwęższej części. Składało się z zamku górnego, w którym znajdowała się siedziba komtura i konwentu krzyżackiego, oraz z trzech przedzamczy mieszczących zaplecze gospodarcze: zachodniego, północnego i wschodniego. Kompleks zajmował około 2,5 ha, co stanowiło drugie miejsce pod względem wielkości na terenie państwa krzyżackiego. Jego rdzeń oraz podzamcze zachodnie i północne prawdopodobnie umieszczono na sztucznie usypanych wywyższeniach o wysokości od 7 do 9 metrów nad poziomem wód jeziora. Podzamcze wschodnie zlokalizowano na naturalnym pagórku o wysokości około 15 metrów. Zamek tworzyły mury ceglane o wątku gotyckim, kładzione na kamiennych podmurówkach, a dodatkową obronę zapewniały trzy głębokie, sztucznie przekopane fosy, przecinające w poprzek półwysep i łączące się z wodami obu jezior. Fosy te oddzielały poszczególne części zamku, ponadto odgradzały zamek od miasta zlokalizowanego po stronie zachodniej, co zapewniało dodatkową ochronę, zwłaszcza że przez dwa z podzamczy, zachodnie i środkowe, prowadziła droga do siedziby konwentu.
Zamek górny zbudowano na planie kwadratu o bokach długości 47,5 metra. Składał się on z czterech skrzydeł z krużgankami od strony dziedzińca. W narożu północno – zachodnim stanęła potężna, oktagonalna wieża główna o 45 metrach wysokości, średnicy 12,6 metrów i 5 metrach grubości muru na poziomie przyziemia, pełniąca rolę bergfriedu (stołpu). Od wschodu przylegał do niej główny wjazd, poprowadzony przez skrzydło północne i sąsiedni krużganek, poprzedzony szyją, wiodący do mostu zwodzonego. Prawdopodobnie zamek górny pozbawiony był wieżyczek narożnych, posiadał natomiast zewnętrzny obwód muru, wydzielający nieduży parcham o szerokości około 8 metrów. W poprzek międzymurza ku południowi wybiegał ganek, zakończony nad brzegiem jeziora wieżą danskerową. Spośród czterech skrzydeł jedynie południowe zajmowało całą długość boku domu konwentu. Wschodnie skrócone było o szerokość skrzydeł południowego i północnego, natomiast północne i zachodnie skrócone były koniecznością wpasowania przed wieżę główną, z którą łączyły się krótkimi kurtynami o długościach około 6 metrów. Dziedziniec o wymiarach 16 x 16 metrów otoczony był murowanym krużgankiem z kamiennymi, kwadratowymi i sfazowanymi filarami osadzonymi na bazach. Przy środkowej części południowego krużganka znajdowała się studnia o głębokości 14 metrów. Jej okrągłe w przekroju obmurowanie było zadaszone i wyposażone w kołowrót. Sam dziedziniec był brukowany kamieniami polnymi, między którymi utworzono kanał rynsztokowy do odprowadzania wody deszczowej.
Wieżę główną pierwotnie zapewne wieńczył stromy, kryty gontem dach stożkowaty. W jej elewacjach przepruto wąskie otwory strzeleckie, skierowane zarówno na dziedziniec jak i w przedpole zamku, oraz na najwyższym piętrze odcinkowo zamknięte okna. Widoczne z daleka najwyższe piętro udekorowano tynkowanym fryzem i pochylonymi blendami o kształtach tarcz herbowych, pierwotnie zapewne pokrytymi malowidłami. Wejście do wieży znajdowało się na wysokości piątej kondygnacji, dostępne po przekroczeniu zwodzonego mostku zawieszonego 16 metrów nad poziomem dziedzińca. Wnętrze wieży podzielono na 13 kondygnacji, spośród których dwie najniższe stanowiły ciasne i ciemne komory umieszczone pod poziomem gruntu. Tam usytuowana była studnia z wodą pitną na wypadek oblężenia oraz loch więzienny. Do komór prowadziły ponadto nietypowe szyby z szóstej i dwunastej kondygnacji, prawdopodobnie przeznaczone do wentylacji lub zaopatrywania więźniów. Obie najniższe komory przykryto sklepieniami kolebkowymi, wyżej natomiast kondygnacje rozdzielono stropami. Najwyższą kondygnacją o wysokości 10,5 metra było przyziemie, doświetlane jednym okienkiem. Wyższa, czwarta kondygnacja wyróżniona została sześcioma półokrągłymi, wysokimi wnękami ściennymi, być może przeznaczonymi na broń. Poczynając od kondygnacji piątej, na której znajdowało się wejście z zewnątrz, przestrzeń pomieszczeń utworzono coraz większą. Stamtąd na górne piętra prowadziły schody osadzone w grubości muru wieży. Dla wygody straży na dwunastej kondygnacji umieszczono kominek i piec. Powyżej, na ostatniej kondygnacji, utworzono dookolną galerię obronną z szesnastoma oknami, otaczającą środkowe, przesklepione pomieszczenie. Również na tej kondygnacji utworzono kominek, a dodatkowo latrynę.
Najważniejsze pomieszczenia zamku górnego tradycyjnie znajdowały się na piętrze. W skrzydle północnym mieściła się pięcioprzęsłowa kaplica o wymiarach 24 x 8,5 metra, sąsiadująca z osadzoną w grubości muru celą pokutniczą i schodami na ganek obronny. Kaplica najpewniej przykryta była sklepieniem gwiaździstym, z żebrami utworzonymi z malowanych kształtek. We wschodnim skrzydle dwie trójprzęsłowe sale być może pełniły rolę dormitorium. Od południa sąsiadowało z nimi jednoprzęsłowe pomieszczenie o nieznanej funkcji. Na terenie skrzydła wschodniego funkcjonował kominek z otworem od strony krużganka, za pomocą którego służba rozpalała ogień. W zachodnim skrzydle czteroprzęsłową komnatą mógł być refektarz. W skrzydle południowym przypuszczalnie funkcjonowały nieduże izby gościnne oraz przejście do gdaniska, wysuniętego 25 metrów w stronę jeziora. Ewentualnie, biorąc pod uwagę, że skrzydło to jako jedyne zajmowało całą długość domu konwentu, znajdować się w nim mogły dwie duże sale refektarza lub kapitularza.
Przyziemie zamku górnego zajmowała kuchnia, zbrojownia, browar oraz pomieszczenia dla służby. W skrzydle północnym i zachodnim oraz w pomieszczeniu wschodnim skrzydła południowego znajdowały się sklepienia krzyżowo – żebrowe. Skrzydło wschodnie oraz pomieszczenie środkowe skrzydła południowego na poziomie przyziemia przykryte było sklepieniem kolebkowym. Pod każdym skrzydłem (za wyjątkiem przejazdu bramnego) znajdowały się piwnice, zwieńczone sklepieniami kolebkowymi, półkolistymi i ostrołukowymi, przeznaczone na magazyny i spiżarnie. Wejścia do nich prowadziły od strony dziedzińca po kilku schodach w dół. Na samej górze natomiast, w czterech skrzydłach domu konwentu znajdowały się typowe dla zamków krzyżackich magazynowo – obronne poddasza, przeznaczone do przechowywania zboża, odzieży i broni. Były one także zaopatrzone w galerie z otworami strzeleckimi, biegnące dookoła murów obwodowych. Zamek ogrzewany był piecem grzewczym znajdującym się na poziomie przyziemia, z którego przewodami w grubości muru przepływało do komnat ciepłe powietrze.
Przedzamcze zachodnie założone było na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 50 x 100 metrów. Oddzielone było od zamku górnego szeroką fosą, a kolejna fosa o głębokości 8 metrów i szerokości około 20 metrów znajdowała się od zachodu czyli od strony miasta. Zachodnie przedzamcze otoczone było murem obronnym z trzema basztami, zbudowanymi na planie czworoboku, usytuowanymi w narożnikach północno – zachodnim i południowo – zachodnim oraz mniej więcej pośrodku kurtyny zachodniej. Lepiej zabezpieczono więc jedynie stronę zwróconą w kierunku miasta. Na dziedzińcu przedzamcza zachodniego zlokalizowane były stajnie i spichlerz, w późniejszym okresie także arsenał broni. Tam też znajdowała się studnia do pojenia koni. Komunikacja z zamkiem górnym i miastem odbywała się za pomocą zwodzonych mostów osadzonych w dwóch budynkach bramnych.
Przedzamcze północne posiadało rzut trapezowaty. Było bezpośrednio związane z zamkiem górnym i umocnione murem stykającym się z murem parchamu domu konwentu. Posiadało też mur poprowadzony równolegle do fosy oddzielającej go od zamku górnego. Od zamku górnego i podzamcza wschodniego oddzielone było suchym przekopem. Wjazdu na podzamcze północne od zachodu broniła jedna lub dwie czworoboczne baszty, flankujące przejazd z mostem zwodzonym nad nawodnioną fosą. Także brama wschodnia mogła być flankowana basztą i wyposażona w most zwodzony. W północnej części dziedzińca znajdować się miała rezydencja komtura, ponadto na podzamczu północnym funkcjonować miało więzienie, zaplecze kuchenne i zabudowania służby.
Przedzamcze wschodnie było największe, zajmowało bowiem teren o wymiarach 100 x 150 metrów. Jego mury obwodowe wzmocnione były czterema basztami: trzema czworobocznymi od północy i jedną cylindryczną w narożniku południowo – wschodnim. Ponadto w narożniku północno – wschodnim znajdować się mógł budynek bramny, zaś w południowym murze znajdowała się furta prowadząca do położonej nad jeziorem łaźni. Strome zbocza wzniesienia po stronie południowej, celem zabezpieczenia ich przed obsuwaniem się ziemi, pierwotnie obmurowane były polnymi kamieniami. Na dziedzińcu wzdłuż murów przedzamcza mieściły się zabudowania gospodarcze, chlewy, obory, stodoły, wozownie, browar itp.
Stan obecny
Najważniejszym elementem zamku który przetrwał do dziś jest wieża zamku górnego, obecnie wyposażona w neogotycki krenelaż z 1844 roku. Ponadto zobaczyć można dziedziniec zamkowy i mury piwnic oraz przyziemia domu konwentu. Na miejscu skrzydła północnego stoi obecnie XIX-wieczna świątynia ewangelicka. Niestety niedawna rewitalizacja doprowadziła do jednego z wielu w XXI wieku zbrodniczych posunięć na polskich zabytkach. Otóż w wieżę główną wstawiono dwie windy i nowoczesną klatkę schodową dla turystów. Po odkopaniu w 2008 roku piwnic zamku górnego, udostępnione zostały dla zwiedzających komory skrzydła północnego, południowego i wschodniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Janocha H., Lachowicz F., Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.