Historia
Klasztor Kanoników Regularnych ufundowany został z inicjatywy biskupa płockiego Aleksandra z Malonne przed 1155 rokiem, kiedy to papież Hadrian IV wystawił przeorowi o imieniu Gwidon bullę, potwierdzającą wszystkie posiadłości klasztoru oraz biorącą w opiekę konwent. Na miejsce lokacji wybrano osadę targową, położoną w dość gęsto zaludnionym jak na średniowiecze regionie, przy jednym z ważniejszych traktów handlowych, biegnącym z Rusi na Płock, a stamtąd wzdłuż dolnej Wisły do wybrzeży Bałtyku oraz przez Kujawy do Wielkopolski i dalej na zachód. Przy tak ważnym dla Mazowsza szlaku powstało wiele komór celnych oraz ośrodków grodowych i targowych, pełniących między innymi rolę przystanków dla kupców.
Pierwotnie uposażenie opactwa składało się z dóbr ziemskich i dochodów. Przed 1155 rokiem kanonicy dzięki nadaniom książęcym i możnowładczym posiadali 13 wsi, położonych głównie na Mazowszu północnym i wschodnim. Cztery osady tworzyły zwarty klucz wokół Czerwińska, inne leżały przede wszystkim wzdłuż Bugu i Narwi, wzdłuż szlaku komunikacyjnego na wschód, co stwarzało warunki szybkiego rozwoju osadniczego i gospodarczego z wieloma przeprawami i gospodami. Od połowy XII wieku do XV stulecia klasztor nabył kolejne liczne dobra, zwłaszcza po okresie pewnej stagnacji na przełomie XIII i XIV wieku, związanej z kryzysem całej ziemi mazowieckiej. Kryzys polityczny, spory wewnętrzne i niefortunna polityka zagraniczna ściągnęły w 1258 roku litewski najazd księcia Trojnata. Dotarł on w okolice Czerwińska, przez co ucierpiała znaczna część dóbr klasztornych. Kolejne najazdy miały miejsce w 1260 i 1262 roku, na skutek czego pogłębił się kryzys i stagnacja, przezwyciężone dopiero na przełomie XIV i XV wieku, dzięki nowej koniunkturze gospodarczej. Opactwo stało się wówczas najbogatszym domem zakonnym na Mazowszu, posiadającym w 1578 roku aż 48 wsi (dla porównania nieodlegli benedyktyni płoccy posiadali 2 miasta i 23 wsie).
Początkowo Czerwińsk był przeoratem z niewielką liczbą zakonników, już jednak około 1194 roku posiadał rangę opactwa. Wnioskować z tego można, iż poza kościołem istniały już wówczas jakieś zabudowania klasztorne, zapewne jeszcze konstrukcji drewnianej, obejmujące wymagane przez regułę refektarz, dormitorium, czy furtę oraz pomieszczenie dla gości. Stopniowa przebudowa na murowane późnoromańskie pomieszczenia klauzury rozpoczęła się najpewniej w XIII wieku. W 1328 roku zabudowania konwentu spłonęły, a nowe zostały wzniesione w stylistyce gotyckiej, przyjmując dojrzałą formę na początku XV wieku. Wtedy właśnie znaczenie klasztoru osiągnęło apogeum. W latach 1398-1415 i 1470-1502 był on przebudowywany w stylistyce gotyckiej i powiększany. W 1497 roku opat Rafał wybudował kruchtę, dzwonnicę i mur wokół kościoła.
Król Władysław Jagiełło, który w lipcu 1410 roku przeprawiał się w Czerwińsku przez Wisłę w drodze na Grunwald, modlił się w klasztorze o powodzenie wyprawy wojennej. W następnych latach opactwo było świadkiem wielu ważnych wydarzeń politycznych, tu ustanowiono między innymi w 1422 roku przywilej czerwiński, dający rycerstwu nietykalność majątkową bez wyroku sądowego, w zamian za udział w wojnie z zakonem krzyżackim.
Wielka przebudowa późnogotycka opactwa miała miejsce w latach 1524-1538 z inicjatywy opata Jakuba Kuli. Opactwo pod jego rządami rozpoczęło aktywną działalność gospodarczą włączając się w handel wiślany. Dzięki królewskim przywilejom zwalniającym z opłat transporty zboża, drewna i innych materiałów, finanse klasztoru znacznie się poprawiły, przez co zarobki przeznaczać można było na renowacje i rozbudowy. W pobliskiej Warszawie coraz częściej zaczęli przebywać przedstawiciele królewskiej rodziny, opat pragnął więc nadać swemu klasztorowi odpowiednią do rangi formę architektoniczną. Na skutek tego wzniesiono wówczas sklepienie kościoła, wcześniej zwieńczonego drewnianym stropem, nadbudowano także część ścian świątyni.
Całkowita zmiana wyglądu wnętrza kościoła oraz zabudowań klasztornych nastąpiła w pierwszej połowie XVII wieku w stylistyce barokowej, z inicjatywy opata komendatoryjnego Mikołaja Szyszkowskiego, sekretarza wielkiego koronnego i bratanka biskupa płockiego. Kolejne zmiany przyniósł XX wiek. Były to prace konserwatorskie pod kierunkiem Stefana Szyllera, które przywróciły dawną świetność świątyni – odkryto romańskie freski, wyremontowano wieże i elewacje kościoła. Po skończeniu renowacji, w 1923 roku do Czerwińska wprowadzili się salezjanie, którzy opiekują się tym miejscem do dzisiaj. Dopiero w latach 1959-1970 ukończono odbudowę skrzydła zachodniego klasztoru.
Architektura
Klasztor czerwiński wzniesiono na wysokiej skarpie nadwiślanej, wznoszącej się na wysokość około 30 metrów nad korytem rzeki. Konwent położony był w oddaleniu około 250 metrów od najbliższych domostw osady targowej, co dawało zakonnikom pewne odosobnienie i spokój. Być może w pobliżu znajdowała się przystań z pomostem do którego przybijały większe łodzie i statki, a także gdzie celnicy pobierać mogli rzeczne myto.
Kościół zbudowany został w technice opus emplectum, z granitowych kwadr tworzących lico murów, pomiędzy którymi umieszczono spojone zaprawą kamienie polne. Ponadto do elementów dekoracyjnych użyto piaskowca. Pierwotnie kościół był trójnawową bazyliką o pięciu przęsłach, długości 45,5 metra i szerokości nawy głównej 6,5 metra (ku wschodowi nawa główna nieznacznie się poszerzała do około 7 metrów). Szerokość naw bocznych wynosiła 4 metry, zaś wysokość nawy głównej 13 metrów. Wschodnie zakończenie stanowiły apsydy w każdej z naw, natomiast partię zachodnią stanowiła para czworobocznych wież z biforalnymi oknami oraz kruchta pomiędzy nimi. Główne wejście usytuowano po stronie zachodniej, gdzie znalazł się portal romański z pierwszej połowy XII wieku, związany najpewniej z włoskim warsztatem mistrza Wilhelma z Modeny. Ujęto go dwoma parami kolumn podtrzymujących półkoliste, bogato zdobione plecionkami i spiralami archiwolty. Kolumny skrajne miały trzony śrubowe, zaś kolumny wewnętrzne trzony gładkie, wszystkie na bazach z żabkami. Na kapitelach kolumn portalu przedstawiono siłacza zmagającego się z symetrycznie ustawionymi potworami oraz demoniczną maskę, z której ust wyrastały wici oplatające powierzchnię kapitela.
Oświetlenie wnętrza kościoła zapewniały wąskie i niskie, obustronnie rozglifione i zamknięte łukami półkolistymi okna, które wpuszczały niewielką ilość światła. Wewnątrz korpus nawowy nakryty był stropem lub otwartą więźbą dachową. Stropami rozdzielone były też kondygnacje wież, które na poziomie przyziemia otwarte były na nawy boczne wąskimi, półkoliście zamkniętymi portalikami. W kruchcie, po bokach, przy wewnętrznych murach wież umieszczono przesklepione kolebkami sedilia. Ponad kruchtą międzywieżową znajdowała się empora do której prowadziły trzy wejścia. Empora mogła być dwupoziomowa z dolną kondygnacją ograniczoną do wąskiego przejścia wzdłuż ściany czołowej, lub jednopoziomowa ze schodami niwelującymi różnicę wysokości przy południowej ścianie empory. Do wnętrza nawy empora otwierała się prawdopodobnie trójdzielnym przeźroczem (trójdzielny podział zastosowano we wszystkich przegrodach poprzecznych: trzy portale w ścianie zachodniej, trzy łuki poprzeczne, trzy łuki apsydy, trzy okna w apsydzie głównej). Nawa główna rozdzielona była od naw bocznych szerokimi, półkolistymi półarkadami, wykonanymi z granitowych klińców wspierających się na kapitelach i gzymsie impostowym cylindrycznych filarów, natomiast wschodnie apsydialne zamknięcie kościoła od korpusu nawowego oddzielał pseudotransept z trzema łukami poprzecznymi. Posadzkę romańskiego kościoła stanowiła warstwa płytek ceramicznych spojonych zaprawą wapienną lub w niektórych częściach po prostu wylewana zaprawa. Całość kościoła była budowlą surową i prostą (np. brak lizen, fryzów), ściany nie były tynkowane, jedynie spoiny między ciosami granitu wykańczano starannie zaprawą. Dekoracyjność przejawiała się przed wszystkim w romańskiej ściennej polichromii. Ołtarz główny we wczesnym średniowieczu zapewne przesunięty był ku zachodowi i ustawiony nie w głębi apsydy, lecz bliżej wejścia do prezbiterium, tak by był widoczny przez przebywających w nawach bocznych wiernych. W półkolu apsydy zasiadali natomiast bracia, być może na kamiennych ławach podobnych do zachowanych w Łęczycy (zespół stall pojawił się najpewniej dopiero w okresie gotyckim).
Pierwszą zmianą jaką wprowadzono w romańskiej budowli było wniesienie w XIII wieku po stronie południowej, przy prezbiterium, prostokątnej zakrystii. Zburzono wówczas apsydę południowej nawy, którą zastąpiono prostą ścianą z dużej cegły, na której od strony wewnętrznej wykonano późnoromańskie malowidło o historii zbawienia. W XIV wieku wzmocniono delikatne łuki pseudotranseptu przez ich pogrubienie solidnymi ceglanymi arkadami. W trakcie XV-wiecznych prac zamurowano całkowicie arkady pseudotranseptu, umieszczając w grubości tych ścian wewnętrzne schody na lektorium. Rezygnując z transeptu uzyskano długie, jednoprzestrzenne prezbiterium zamknięte apsydą, wewnątrz nakryte sklepieniem żebrowym o układzie półgwiaździstym. Oddzielono też ścianą na wysokości arkady tęczowej wschodnią część nawy północnej, uzyskując wydzielone pomieszczenie kaplicy. Na jej południowej ścianie umieszczono późnogotyckie malowidło figuralne.
W drugiej połowie XV wieku podwyższono nawę główną, prawdopodobnie nakrywając ją sklepieniem, powiększono także otwory okienne, nadając im formy gotyckie. Następnie zlikwidowano emporę, w miejsce której powstał duży chór muzyczny, w wyniku czego szczyt zachodniej elewacji zaczął silniej występować przed lico wież. Ponadto przed fasadą zachodnią kościoła zbudowano obszerną kruchtę, czy też raczej narteks z bogatym szczytem schodkowo – sterczynowym z 1497 roku, o niespotykanej na Mazowszu dekoracji w formie prostokątnych blend i trójkątnych szczycików (jego forma zbliżona była do szczytu zachodniej kruchty katedry we Fromborku). W pierwszej połowie XVI wieku w kościele wykonano nowe sklepienia krzyżowe, którymi nakryto całą już budowlę. Jednocześnie nadbudowano górne części ścian północnej i wschodniej oraz przekształcono apsydę powiększając jej otwór okienny i spłaszczając jej łuk poprzez dodanie płaskiego muru w części środkowej. Południową arkadę dawnego pseudotranseptu zastąpiono w tym czasie niższym, choć także półkolistym łukiem.
Zabudowania klasztorne przylegały do kościoła od strony południowej, tworząc czworobok wokół otoczonego krużgankiem wirydarza. Pod ich budowę wykorzystano spłaszczenie terenu tuż przy krawędzi skarpy o którą oparto skrzydło zachodnie i południowe. Po wschodniej stronie rozciągały się klasztorne ogrody, natomiast zabudowania gospodarcze rozlokowano w północno – zachodniej części kompleksu, gdzie ciągnęły się wzdłuż wąwozu opadającego do rzeki. Od strony zachodniej i północnej do kościoła przylegał otoczony murem cmentarz, w którego linii pod koniec XV wieku wybudowano przed kościołem niską dzwonnicę z bramą w przyziemiu, ozdobioną analogicznymi szczytami jak na narteksie.
Zanim zbudowano murowany czworobok klauzury prawdopodobnie bracia mieszkali w prowizorycznych zabudowaniach drewnianych, które były sukcesywnie zastępowane przez skrzydła murowane (choć mogły znajdować się też w pewnym oddaleniu od zgiełku placu budowy, by nie przeszkadzano zakonnikom w modłach). Najstarsze relikty murowane z końca XIII wieku odnaleziono na terenie skrzydła południowego, w pierwszej ćwierci tamtego stulecia dobudowano też do kościoła od południa zakrystię, co wskazywałoby na brak skrzydła wschodniego, albo jego usytuowanie bardziej na wschodzie, za linią apsydy kościoła. Skrzydło wschodnie było w klasztorach jednym z najważniejszych, dlatego hipotetycznie założyć można, iż jednak powstało jeszcze w XIII wieku. Nad zakrystią znajdować się miało armarium w którym przechowywano cenne dokumenty. Prawdopodobnie było ono połączone ze znajdującym się na piętrze skrzydła wschodniego dormitorium. Przyziemie skrzydła wschodniego mieścić musiało zgodnie z regułą kanoników i cystersów (przejętą od benedyktynów) kapitularz, miejsce gdzie przeprowadzano pod przewodnictwem opata narady, spotkania i sądy. Najpóźniej dostawioną murowaną częścią klauzury było skrzydło zachodnie, datowane na przełom XIV i XV wieku, przeznaczone na pomieszczenia konwersów, furtę wejściową i spiżarnie. Całość połączona była krużgankami, które nie tylko były ciągami komunikacyjnymi, ale służyły do gromadzenia się konwersów w czasie obrad w kapitularzu, zakonnicy przeprowadzali w nich rekrutację, a opat zasiadający w niszy kolacyjnej udzielał braciom rad i pouczeń. Część południowa i wschodnia krużganka powstała zapewne jeszcze w stylistyce romańskiej, zachodnia związana była już z okresem gotyckim.
Po rozbudowie z XIV i XV wieku skrzydło południowe otrzymało prostokątną w planie formę, posadowioną częściowo na starszych fundamentach. Było jednotraktowe i dwukondygnacyjne. Budynek został od zewnątrz wzmocniony jednouskokowymi przyporami, przy czym zachowane wschodnie zwieńczone były zamkniętymi trójlistnie blendami i zwieńczone trójliściem z kształtek. Wschodnią część skrzydła południowego zajmował refektarz, nakryty w drugiej połowie XV wieku żebrowym sklepieniem gwiaździstym, wspartym na kamiennych wspornikach. Trzy wąskie przęsła wschodnie ozdobione zostały motywem przenikających się gwiazd, zaś w czwartym, szerszym przęśle zachodnim zastosowano układ gwiazdy ośmioramiennej, zapewne nieco późniejszy. Ściany refektarza pierwotnie pokryte były barwnymi polichromiami (św. Krzysztof na ścianie północnej, liściaste wici na pozostałych ścianach). Na piętrze budynku gotycka wnęka ścienna może świadczyć o funkcjonowaniu tam kalefaktorium.
Skrzydło zachodnie w średniowieczu było budynkiem jednotraktowym, dwukondygnacyjnym, w części podpiwniczonym, na planie prostokąta. Skrzydło to także było oszkarpowane, choć jego wnętrza przykryte były drewnianymi stropami a nie sklepieniami. W jego południowym przedłużeniu, wystającym poza czworobok klauzury, znajdowała się część zwana zamkową lub Jagiełłową, wzniesiona na planie kwadratu o układzie dwutraktowym i o aż czterech kondygnacjach. Najpewniej w części tej zamieszkiwał książę lub król podczas pobytu w opactwie (możliwe, iż budowla ta funkcjonowała już w XIII wieku, znane są bowiem dokumenty wystawiane w curia hospitalis).
Stan obecny
Klasztor w Czerwińsku nad Wisłą, pomimo pełnienia obecnie funkcji liturgicznych i klasztornych, otwarty jest dla zwiedzających. Średniowieczne, elementy znajdują się głównie w zewnętrznym i wewnętrznym, romańskim wyglądzie kościoła klasztornego, a także w gotyckiej dzwonnicy zwanej bramą Opata Kuli. Kościół zachował częściowo pierwotny układ przestrzenny i konstrukcyjny, zakryty niestety przez nawarstwienia barokowe. Wielką atrakcją romańską we wnętrzu kościoła są freski z XIII wieku. Jest to największy zespół malowideł romańskich w Polsce, obok których znajdują się także freski gotyckie, pochodzące z XV wieku. Cennym zabytkiem jest również częściowo zachowany portal romański znajdujący się w kruchcie oraz pozostałości romańskich okuć w drzwiach południowej nawy bocznej. Prawdopodobnie stanowią one najstarszy tego typu zabytek w Polsce (niestety w czasie wojny zaginęła pierwotna kołatka o wyglądzie głowy lwa lub demona). Z czasu gotyckiej przebudowy pochodzą szczyty zachodnie kruchty, żebrowe sklepienie apsydy oraz liczne detale kamienne (nadproża, ościeża).
Zabudowania klasztornej klauzury pochodzą z XV-XVI wieku, niestety przebudowane zostały w wieku XVII-tym i w latach 20-tych XX stulecia. Składają się z trzech skrzydeł otaczających wewnętrzny wirydarz. Na parterze najstarszego skrzydła południowego zachowały się freski z XVI wieku i sklepienie gwiaździste z przełomu XV i XVI stulecia w refektarzu. Skrzydło zachodnie z XIV i XV wieku zostało odbudowane na pierwotnych piwnicach z częściowym wykorzystaniem murów pierwszego piętra. Skrzydło wschodnie jest budowlą w dużej części nowożytną, choć zachował się portal kapitularza z 1527 roku. Z XV wieku pochodzą plebania i dzwonnica (tzw. brama Opata Kuli).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Stawski M., Opactwo czerwińskie w średniowieczu, Warszawa 2007.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Walicki M., Pierwotny wygląd portalu czerwińskiego opactwa, „Biuletyn Historji Sztuki i Kultury”, tom 5, 1937.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.