Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o Czarne Dolne (pierwotnie Scheme, Czerne, Czschern, Tschern, później Nydere Czschern i Niederzehren) odnotowana została w 1285 roku. W 1336 roku odnotowano w dokumentach miejscowego sołtysa, wezwanego na świadka w ważnej rozprawie, co można by traktować jako ugruntowanie osady i pozycji lokalnej społeczności. Dlatego też zapewne wówczas, około drugiego trzydziestolecia XIV wieku, podjęto budowę murowanego kościoła, który na przełomie XIV i XV wieku powiększono o wieżę. O późniejszych losach budowli źródła nie pozostawiły informacji. Przypuszczalnie kościół podupadł w okresie reformacji lub został zniszczony w XVII wieku, w trakcie wojen ze Szwecją (wieś miała zostać spustoszona i wyludniona około 1626-1629), gdyż w pierwszej połowie XVIII stulecia poddawany był pracom budowlano – remontowym. Kolejny remont prowadzono w 1892 roku. Zapewne wówczas zbudowano drewnianą nadbudowę wieży, która w bliżej nieznanym okresie uległa zawaleniu.
Architektura
Ceglane mury kościoła posadowiono na wysokim cokole z kamieni polnych (około 1 metr wysokości). Poszczególnych kamieni używano także na wyższych wysokościach na elewacjach wewnętrznych. Cegły wiązano w układzie gotyckim. Kościół utworzono z korpusu na planie prostokąta o wymiarach 22,7 x 12,1 metrów, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Po jego północnej stronie umieszczono małą zakrystię, na południu kruchtę, a od zachodu na osi czworoboczną wieżę o 7 metrach szerokości.
Ściany korpusu kościoła wzmocniono w narożach ukośnie umieszczonymi przyporami. Elewacje rozdzielono naprzemiennie rozmieszczonymi ostrołukowymi, obustronnie rozglifionymi oknami i blendami (za wyjątkiem krótkiej ściany północnej), przy czym okna nieco podwyższono w stosunku do blend w celu utworzenie bardziej wyrazistego rytmu. Dwuspadowy dach korpusu oparto od zachodu na dwóch półszczytach, a od wschodu na szczycie schodkowym, pięcioosiowym, przedzielonym ciągłymi, profilowanymi, ostrołucznie zamkniętymi blendami, rozłożonymi w układzie piramidalnym. Każdą z nich poza najwyższą zamknięto krótkim tynkowanym fryzem oraz krótkimi sterczynami. Trójosiowym szczytem schodkowym przykryto ponadto kruchtę.
Wejście do kościoła wiodło od zachodu przez przyziemie wieży i od południa przez kruchtę. Wnętrze stosunkowo szerokiego korpusu, pomimo podparcia uskokowymi przyporami, nie zostało podsklepione. Elewacje w środku wyróżniono płytkimi wnękami, utworzony w części ściany północnej gdzie od zewnątrz nie było blend, po zachodniej stronie od wejścia do zakrystii (być może pierwotnie podobne znajdowały się też z innych stron). Kondygnacje wieży skomunikowano spiralną klatką schodową, osadzoną w północno – wschodnim narożniku w ukośnie poprowadzonej ścianie między nawą a wieżą.
Stan obecny
Z pierwotnego kościoła do chwili obecnej zachował się korpus, zakrystia i kruchta, natomiast wieża widoczna jest tylko w stanie szczątkowym (dolne partie wschodniej części z klatką schodową w ukośnej ścianie północnej, obmurowane nowożytną cegłą i zwieńczone drewnianą konstrukcją). Przebudowana została także zakrystia, odnowiono ścianę zachodnią kruchty i półszczyty zachodnie. Okna w ścianach wzdłużnych nieco poszerzono. Wnętrze posiada wystój nowożytny, zachowała się jedynie średniowieczna, kamienna kropielnica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Marienwerder, östlich der Weichsel, red. J.Heise, Danzig 1898.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.