Historia
Pierwsze wzmianki o Ćmielowie w przekazach pisemnych zaczęły się pojawiać w początkach XIV wieku, choć mogły one odnosić się do starszej siedziby w nieodległym Podgrodziu. W 1388 roku podkomorzy dobrzyński Mikołaj i jego brat Marcin, sprzedali Ćmielów za 6000 grzywien podkomorzemu krakowskiemu Gniewoszowi z Dalewic. Wspomniany przy tej okazji „castrum Sczmelow” zapewne był zamkiem w Podgrodziu. Kolejnym właścicielem osady był w 1415 roku niejaki Dersław de Sczmelow, który przypuszczalnie posiadał już we wsi obronny dwór, czy też drewniano – ziemny gródek. Prawdopodobnie istniał on już w czasie transakcji, na skutek której miejscowe dobra przejął około 1425 roku Jan z Podlodowa herbu Janina. Do gródka odnosić się mogła wzmianka z 1509 roku o burgrabim „castri Sczmyelowiensis” Janie Barszyckim oraz z 1510 roku o „castrum Sczmyelow”, gdyż zamek w Podgrodziu w okresie tym najpewniej już nie funkcjonował, a prace budowlane nad nim nie zostały nigdy ukończone.
W ostatniej ćwierci XV wieku Ćmielów znalazł się w rękach rodu Szydłowieckich, za których w 1505 roku wieś uzyskała prawa miejskie. Jeden z właścicieli tegoż rodu, Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż, od 1511 roku kasztelan sandomierski, a od 1515 roku kanclerz koronny i wojewoda krakowski, w 1519 roku ufundował na miejscu starszego dworu murowany zamek. Jego główny etap budowy ukończono w 1527 roku, bowiem na bramie podzamcza umieszczono tablicę tytułującą Szydłowieckiego wojewodą krakowskim, a nie kasztelanem, którym został jeszcze w tym samym roku. Być może nieco dłużej trwały prace wykończeniowe przy kaplicy zamkowej pod wezwaniem Świętej Trójcy, konsekrowanej już po śmierci Krzysztofa Szydłowieckiego w 1535 roku.
Krzysztof Szydłowiecki nie pozostawił po sobie męskiego potomka, co skomplikowało sytuację własnościową Ćmielowa. Prawa do majątku posiadała wdowa Zofia oraz jej trzy córki. Na zamku prawdopodobnie rezydowała Elżbieta, wydana za Mikołaja „Czarnego” Radziwiłła herbu Trąba, gdyż w 1549 roku urodził się na nim Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką, wojewoda wileński, marszałek wielki litewski, podróżnik i pamiętnikarz. Być może zamek był jeszcze użytkowany przez Zofię Szydłowiecką i jej syna Jana Krzysztofa Tarnowskiego herbu Leliwa, kasztelana wojnickiego i starostę sandomierskiego, ale najpóźniej po śmierci tego ostatniego w 1567 roku, przestał być stałą rezydencją magnacką i przez kilkadziesiąt lat stanowił siedzibę kolejnych dzierżawców.
W początkach XVII wieku Ćmielów przeszedł w ręce rodu Ostrogskich, którzy przystąpili do konsolidacji rozproszonych dóbr. Jako swoją główną siedzibę zamek traktował Janusz Ostrogski, który do 1617 roku przebudował ćmielowskie podzamcze, odnowił zabudowania rdzenia zamku i zmodernizował fortyfikacje do formy nowożytnych bastionów ziemnych. Po śmierci w 1620 roku Janusza Ostrogskiego majątek przejęła rodzina Zasławskich, której przedstawiciele znów powrócili do oddawania zamku w dzierżawę. W 1657 roku Ćmielów zdobyły wojska kozackie Antona Zdanowicza. Doszło wówczas do mordu przebywających na zamku rodzin szlacheckich, choć same zabudowania zapewne nie ucierpiały zbyt dotkliwie, gdyż niedługo później uroczysty obiad na zamku zjedli król szwedzki Karol Gustaw i jego węgierski sojusznik Jerzy II Rakoczy.
W drugiej połowie XVII wieku Ćmielów należał do rodziny Wiśniowieckich, następnie Lubomirskich i Sanguszków. W czasie wielkiej wojny północnej, w 1702 roku, zamek prawdopodobnie zdobyty został przez wojska szwedzkie, po czym, w latach 1704-1720 wielokrotnie wraz z miastem przechodził z rąk do rąk armii walczących na ziemiach Rzeczypospolitej. Ostatecznie doprowadziło to do jego całkowitego spustoszenia. Gdy w połowie XVIII wieku miejscowe dobra zakupił Jan Małachowski, który przyczynił się do ich podniesienia z upadku, zamek nie odgrywał już większego znaczenia, a funkcje mieszkalne pełnił dwór w Brzostowej i pałac w Bodzechowie. Stare zabudowania częściowo zdegradowano do celów gospodarczych, a częściowo porzucono lub rozebrano.
Architektura
Zamek na początku XVI wieku składał się z położonej na wyspie części mieszkalno – obronnej i usytuowanego od południa gospodarczego przedzamcza, przy czym rdzeń zamku zajął miejsce starszego dworu. Dwór ten, leżący na podmokłych terenach doliny rzeki Kamiennej, prawdopodobnie składał się z prostokątnego budynku o wymiarach około 6 x 15 metrów, ściśle otoczonego nawodnioną fosą, z wnętrzem ogrzewanym kaflowymi piecami.
Zamek zbudowany był z użytego w dolnych partiach dolomitu, oraz z piaskowca wykorzystywanego w górnych częściach. Ponadto używano cegły przy wymurowywaniu krawędzi niektórych otworów okiennych i portalowych. Niższe partie murów wznoszono w konstrukcji opus emplectum, z obustronnymi licami wymurowanymi z ociosanych, łączonych zaprawą wapienną kamieni, a z wnętrzem wypełnionym drobnymi kamieniami, spojonymi gliną z suchym wapnem, wyżej zaś zalewanymi zaprawą. W górnej strefie mury były w całości murowane na zaprawie wapiennej. Nie stosowano w nich warstw wyrównawczych, swobodnie łączono kamienie różnej wielkości i kształtów, bowiem planowano elewacje w całości pokryć tynkami.
Zamek zajmował teren na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach około 28 x 29,6 metrów, zajmowany przez dwa prostokątne budynki i znajdujący się pomiędzy nimi wybrukowany dziedziniec wielkości 11 x 24 metry (schemat często wykorzystywany w zamkach nizinnych z terenu Polski: Gosławice, Łowicz, Borysławice, Sieraków). Z czworobocznego obrysu na 11,6 metrów wysunięty był ryzalit kaplicy oraz na 8 metrów wieża bramna. Kaplica łączyła dwa prostokątne budynki od północy, podczas gdy wieża bramna wraz z sąsiednimi krótkimi kurtynami zamykała dziedziniec od południa, co nadawało całemu założeniu około 47,6 metrów długości na osi północ – południe (silną analogią takiego układu był czeski zamek Śvichov oraz wiedeński Hofburg). Mur obwodowy zamku miał od 1,75 do 1,8 metrów grubości, mury zabudowań od strony dziedzińca były cieńsze, około 1,2 metrowej grubości, zaś najcieńsze były ściany działowe o około 1 metrze grubości. Całość otaczała nawodniona fosa o szerokości około 16 metrów.
Każdy z budynków mieszkalnych w przyziemiu podzielony był na trzy pomieszczenia: nieco większe środkowe o wymiarach około 6 x 7,6 metra, a także boczne północne i południowe o wielkości 6 x 7,2 metra. Wejście do skrzydła wschodniego prowadziło z poziomu dziedzińca, poprzez sień do której wchodzono schodami szerokości 1,5 metra, szyją ograniczoną dwoma ścianami. Schody wiodły w dół, bowiem najniższa kondygnacja domu wschodniego była sutereną o poziomie użytkowym zagłębionym około 0,7 metra poniżej poziomu dziedzińca. Wyżej funkcjonowały co najmniej dwa piętra, wszystkie rozdzielone drewnianymi stropami. Oświetlenie najniższej kondygnacji zapewniały niewielkie otwory wykonane z masywnych, zgrubnie obrobionych bloków piaskowca. Utworzono je tylko od strony dziedzińca. Piętra oświetlały zapewne większe, rozglifione okna, być może rozmieszczone także w murze zewnętrznym. W latach 20-tych XVI wieku do budynku wschodniego dostawiono murowane schody, wiodące z poziomu dziedzińca ku drugiej kondygnacji, gdzie zapewne znajdował się drewniany ganek.
Nieorientowana względem stron świata kaplica składała się z krótkiej czworobocznej nawy o wielkości wnętrza 5,6 x 5,6 metra i wielobocznie zamkniętego prezbiterium o wymiarach około 4 x 4,5 metra. Obie części podpierały cztery niewielkie przypory, po dwie przy nawie i prezbiterium. Nawa dostępna była z dziedzińca poprzez otwór o szerokości 1,5 metra. Oświetlały ją dwa okna znajdujące się w murach bocznych, odznaczające się silnym rozglifieniem na zewnątrz i łukami półpełnymi. Do prezbiterium promienie słoneczne wpadały przez trzy podobne okna. Wnętrze przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe, w prezbiterium o układzie sześciodzielnym. Cała kaplica pierwotnie powleczona była śnieżnobiałym, wygładzonym tynkiem wapiennym. Nad nią funkcjonowało jeszcze piętro o niesakralnym przeznaczeniu, powtarzające kształt parteru, ale nieco większe ze względu na brak arkady tęczy (ściany boczne apsydy wyprowadzono z linii murów bocznych nawy, co wymagało trójłękowego nadwieszenia ich na kamiennych konsolach). Drugą kondygnację przykrywał strop płaski, nad którym wznosił się dwuspadowy dach przechodzący w zadaszenie wielospadowe nad wieloboczną apsydą.
Budynek bramny założono na rzucie kwadratu o bokach długości około 8 metrów. Posiadał on masywne mury, od strony czołowej w przyziemiu grubości aż 3 metrów, po bokach grubości 1,7 metra. Z tego względu najpewniej miał formę wieżową. Od strony południowej budowla bramna opięta była konstrukcjami pełniącymi funkcje przypór i poszerzeń narożników. Flankowały one silnie rozciągnięty front bramy o długości około 7,5 metra, mieszczący na osi otwór wjazdowy o szerokości około 2 metrów. Kolejne dwie przypory wzmacniały mury od wschodu i zachodu. Komora dolnej kondygnacji bramy miała wymiary około 3,8 x 5,2 metra.
W latach 20-tych XVI wieku prowadzono prace budowlane, prawdopodobnie mające na celu wzmocnienie murów, osłabianych nierównomiernym osiadaniem w grząskim terenie. Dobudowana została także zakrystia, ustawiona przy wschodnim boku nawy kaplicy i północnym boku wschodniego domu zamkowego. W jej wnętrzu o wymiarach 2,4 x 2,8 metra utworzono wnękę ścienną zamkniętą łukiem odcinkowym, ceglaną posadzkę oraz sklepienie kolebkowe. Ponadto w grubości muru północnego osadzono wąskie schody o szerokości zaledwie 0,6 metra, wiodące na piętro nad zakrystią i dalej do ryzalitu kaplicznego, gdzie zapewne znajdowało się mieszkanie kapelana. Zewnętrzny narożnik zakrystii, podobnie jak sama kaplica, wykończony został nie otynkowanym boniowaniem. Po wschodniej stronie zakrystii do narożnika budynku mieszkalnego dostawiono diagonalną przyporę, co w połączeniu ze starszą szkarpą doprowadziło do powstania zespolonego narożnego masywu, przypuszczalnie o funkcji latryny. Kolejną przyporą wzmocniony został narożnik północno – zachodni zamku.
Na przedzamczu stały zabudowania gospodarcze wraz z okazałą trzykondygnacyjną wieżą bramną w południowo – wschodniej części. Wieżę bramną wzniesiono na planie prostokąta i wysunięto w stronę przedpola. W jej przyziemiu umieszczono przelot bramny z ostrołukowymi wjazdami w kamiennych obramieniach, a po obu stronach bramy przepruto strzelnice kluczowe. W górnej kondygnacji wieży znajdowała się jedna z największych komnat zamkowych, wyposażona we wnęki okienne z kamiennymi siedziskami.
Stan obecny
Z założenia zamkowego na wyspie zachowały się niewielkie fragmenty murów, głównie wielobocznego prezbiterium kaplicy zamkowej, północnego fragmentu wschodniego domu ze sklepioną piwnicą oraz przypory północno – zachodniej. Natomiast na przedzamczu przetrwała wieża bramna połączona z budynkiem gospodarczym, rozbudowywanym w późnym okresie nowożytnym. Do czasu podjęcia prac archeologicznych w 2022 roku teren na wyspie był silnie zarośnięty roślinnością, okresowo zalewany. Po zakończeniu badań prawdopodobnie całość poddana zostanie renowacji i być może udostępniona dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Klimek B., Turowski Ł., Zamek w Ćmielowie – historia, dokumentacja i ocena stanu technicznego [w:] Ochrona i konserwacja ruin zamkowych: wybrane problemy i przykłady, Warszawa-Lublin 2013.
Kuczyński J., Średniowieczny zamek w Podgrodziu, gmina Ćmielów, województwo tarnobrzeskie, “Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, nr 16/1988.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lewicka M.L., Problemy ochrony konserwatorskiej zespołu wieloelementowego zamku w Ćmielowie [w:] Ochrona i konserwacja ruin zamkowych: wybrane problemy i przykłady, Warszawa-Lublin 2013.
Olszacki T., Między Hofburgiem a Wawelem. Zamek na wyspie w Ćmielowie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w latach 2022-2023, „Rocznik Ostrowiecki”, nr 3/2023.