Historia
Pierwsza wzmianka pisemna o obronno-mieszkalnej siedzibie w pobliżu wsi Cieszów odnotowana została pod rokiem 1242 („Cziskenberg”), lecz na późniejszym falsyfikacie. Murowany zamek Cisy (niem. Zeiskenburg, Zeisburg) wzniesiony został prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku z inicjatywy księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I, lub ewentualnie w pierwszych dekadach XIV wieku z fundacji księcia Bernarda. Pierwsza bezsporna wzmianka o zamku w przekazach pisemnych odnotowana została w 1327 roku, w początkach rządów syna Bernarda, Bolka II Małego, który w Cisach („Zcyskberg”) wystawił dokument. W akcie tym pojawił się miedzy innymi Ruprecht Unwogel z rodu Bolzów, wcześniej sędzia dworu świdnickiego, który na dokumentach z lat 1341-1343 odnotowywany był jako Ruprecht von Czeisberg lub Czeysikperg.
W 1355 roku Bolko II zajął Cisy wraz z kilkoma innymi warowniami w ramach akcji zbrojnej, skierowanej przeciwko zbuntowanym feudałom z górskich rejonów księstwa. Nie pozostawiono informacji, na kim książę zdobył zamek, jednak już od 1357 roku wzmiankowany był Mikołaj (Nickel) z rodu Bolzów, piszący się „de Cyskberg”, prawdopodobnie syn Ruprchta Unwogla. Pełnił on urzędy na dworze Bolka II, ale jeszcze większą karierę zrobił u boku księżnej Agnieszki, już po śmierci księcia, gdy stał się niemal stałym świadkiem dokumentów księstwa świdnickiego i jaworskiego. Uzyskał tytuł ochmistrza dworu świdnickiego, a także okresowo w latach 1369-1377 burgrabiego zamków w Strzegomiu, Wleniu i Świerzawie. W Cisach coraz częściej, zwłaszcza od lat 80-tych XIV wieku, gościł dwór świdnicki wraz z księżną Agnieszką. Na zamek zwożone były też w 1387 roku towary, zrabowane w trakcie zatargu między mieszczanami świdnickimi a dworem świdnickim, w który Mikołaj von Zeiskberg był mocno zaangażowany. Przypuszczalnie Cisy były już wówczas własnością prywatną, na skutek długiego zasiedzenia użytkowników lenna.
Na początku XV wieku zamek posiadali synowie i wnukowie zmarłego przed 1406 rokiem Mikołaja. Jeden z nich, Henryk, w 1408 roku wykupił całość dóbr i sprzedał je Sanderowi Bolzowi von Grunauowi. Według tradycji niedługo później zamek zniszczono w trakcie wojen husyckich. Po raz kolejny miał zostać zdobyty w 1466 roku, przypuszczalnie przez wojska stronników czeskiego króla Jerzego z Podiebradów, w trakcie walk ze zwolennikami Macieja Krowina. Jeszcze w drugiej połowie XV wieku Cisy odbudowano, a nawet rozbudowano o dwa przedzamcza. Być może już w XVI wieku do jednego z nich dobudowano półkolistą basteję broniącą mostu.
Podczas wojny trzydziestoletniej zamek został w 1634 roku spalony przez Szwedów. Zrujnowaną budowlę przejęła rodzina Czettritzów, lecz nie sfinansowała ona kompleksowej odbudowy. Podupadła budowla pod koniec XVIII stulecia zaczęła służyć jako źródło materiału budowlanego, pozyskiwanego celem wzniesienia pałacu w sąsiedniej wsi Struga. Ostatecznie Cisy opuszczono około 1800 roku, co doprowadziło zamek do całkowitej ruiny. Pierwsze prace remontowo – rekonstrukcyjne podjęto w 1937 roku. Kolejna renowacja zabytku miała miejsce w latach 60-tych XX wieku.
Architektura
Zamek zbudowany został na wzgórzu w dolinie niewielkiej rzeki Czyżynki, po południowej stronie jej koryta, a po wschodniej stronie miejsca w którym wpadał do niej od południa mniejszy strumień. U schyłku średniowiecza całe założenie składało się z zachodniego podzamcza tylnego i wschodniego przedzamcza frontowego, rozdzielanych przez rdzeń zamku górnego, który był z pewnością najstarszą częścią założenia. Naturalne stoki wzniesienia zabezpieczały Cisy od północy, zachodu i południowego – zachodu, natomiast z pozostałych kierunków utworzono suchą fosę oraz ziemny wał, najszersze od strony wschodniej, skąd prowadziła droga dojazdowa do zamku.
Zamek górny wzniesiony został z miejscowego piaskowca, na planie trapezowatego czworoboku o wymiarach 22 x 28 metrów. Mur obronny podpierały w trzech narożach przypory. W czwartym, południowo – wschodnim narożu umieszczono niższą przyporę, czy też ostrogę, gdyż ten odcinek muru poprowadzono pod skosem, a także wzmocniono cylindryczną wieżą o średnicy 10 metrów, częściowo wychodzącą poza lico obwodu obronnego. Wejście do wieży – bergfriedu znajdowało się na wysokości pierwszego piętra. Bramę umieszczono po przeciwnej stronie, w niewielkiej wieży tworzącej ryzalit na osi zachodniej kurtyny. Dom mieszkalny o wymiarach 9,5 x 19 metrów wypełniał północno – zachodnią część dziedzińca. Miał przynajmniej trzy kondygnacje. W przyziemiu mieściło się lekko zagłębione w podłoże pomieszczenie o wymiarach 3,5-4 x 8 metrów, zwieńczone sklepieniem kolebkowym, do którego prowadziła pochylnia z dziedzińca. Wysoki parter podzielony był na dwa pomieszczenia, oba przykryte drewnianym stropem, podobnie jak pierwsze piętro budynku. Znajdujące się tam pomieszczenia mieszkalne mógł ogrzewać ciepłym powietrzem umieszczony niżej piec typu hypokaustum, ponadto jedną z izb ogrzewał piec kaflowy. Niewielkie pomieszczenie znajdowało się również w narożniku zamku przy wieży cylindrycznej.
Rdzeń zamku otaczał mur zewnętrzny, powielający obrys głównego muru obronnego. Z trzech stron tworzył on wąski parcham, a na zachodzie nieco szerszy dziedzińczyk. W jego narożniku umieszczono bramę wjazdową na przedzamcze północno – zachodnie o nerkowatym w planie kształcie. Podzamcze to zakończone było na skalnym podłożu obłym zamknięciem, być może mającym formę bastei. Dziedziniec podzamcza nie posiadał zabudowy murowanej, ale mieścił się tam zbiornik na wodę oraz prawdopodobnie kuchnia. Drugie, większe przedzamcze wschodnie komunikowało się z zamkiem górnym przez bramę w południowo – wschodnim narożniku muru parchamu, u stóp wieży głównej. Ponadto na podzmaczu znajdowała się mniejsza furta, zapewniająca komunikację z nadrzeczną skarpą, gdzie zapewne wiodła ścieżka do Czyżynki. Przez dziedziniec podzamcza wschodniego biegła droga do zewnętrznej bramy, poprzedzonej szyją i mostem na fosie. Jej ochronę zapewniała półkolista bastej w czołowej części obwarowań podzamcza.
Stan obecny
Obecnie zamek jest kamienną ruiną, w obrębie której zachowany został masyw zamku wysokiego wraz z wieżą główną i pozostałościami budynku mieszkalnego oraz relikty przedzamcza wschodniego i zachodniego. Fragmenty budowli, zwłaszcza brama wiodąca na podzamcze, są rekonstrukcją z lat 30-tych XX wieku. Z powodu trudnej trasy dojazdowej, dostępnej jedynie pieszo wiejską drogą, zabytek omijany jest przez większość turystów, mimo że znajduje się w niedużej odległości od zamku Książ.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.