Historia
Zamek powstał na surowym korzeniu zapewne w latach 20-tych XV wieku, gdyż w 1429 roku mistrz Niklos przedstawił księciu mazowieckiemu Januszowi I rachunki budowlane. Po pożarze w 1467 roku prowadzono rozbudowę zamku, m.in. podwyższono mury wież. Po inkorporacji Mazowsza do Korony w 1526 roku, zamek przejęty został przez królową Bonę i po 1539 roku przebudowany. Od przełomu XVI i XVII wieku rezydencja zaczęła tracić na znaczeniu, szczególnie po spaleniu przez Szwedów w okresie „potopu”. Użytkowany był do końca XVIII wieku przez starostów, jako siedziba sądu i archiwum. Po upadku Rzeczpospolitej w 1795 roku Prusacy rozebrali pałac książęcy stojący przy północnej kurtynie murów.
Architektura
Zamek usytuowano na terenie łąk zalewowych i mokradeł w jednym z zakoli rzeki Łydyni, która otaczała go od strony północnej, wschodniej i południowej. Aby zabezpieczenie było w pełni skuteczne przekopano dodatkowo fosę od strony zachodniej, a naturalne koryto pogłębiono i umocniono faszyną. Jako, iż teren był grząski budowniczowie musieli stworzyć z konarów, gałęzi, żwiru i odłamków cegieł niskie wywyższenie terenu, na którym posadowiono fundamenty zamku. Do ich wykonania użyto granitowych głazów narzutowych, z kamieni wzniesiono też cokół chroniący przed wilgocią gruntu, ponad którym resztę konstrukcji utworzono z cegieł w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu zendrówek do układania rombowych, dekoracyjnych wzorów.
W pierwszym etapie budowy zamku, z inicjatywy Janusza I, powstało regularne założenie o kształcie czworoboku o wymiarach 48×57 metrów, składające się z murów obwodowych, dwóch cylindrycznych wież narożnych i Domu Wielkiego (Curia Maior) czyli pałacu książęcego o wymiarach 48×10 metrów. W nim koncentrowało się życie mieszkańców, tam znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne, mieszkalne, gospodarcze oraz kaplica. Budynek początkowo był jednokondygnacyjny, z trzema pomieszczeniami i pokryty dwuspadowym, stromym dachem. Wieże narożne wystawały poza obwód murów i początkowo miały wysokość im równą, czyli około 5 metrów. W wieży południowo – wschodniej dolną kondygnację przeznaczono na więzienie, a w górnych mieściła się sala sądowa. Pierwotna brama została przepruta po stronie południowej, wychodzącej na miasto. Przejście przez ostrołukowy portal umożliwiał drewniany, łatwy do zdemontowania w razie niebezpieczeństwa, most. Natomiast od zachodu umieszczono mniejszą furtę pomocniczą.
W połowie XV wieku, w związku ze spiętrzeniem wód Sony i Łydyni dla potrzeb młynarskich i rybackich, poziom wód gruntowych się podniósł i podłoże zaczęło przemakać. Z tego powodu postanowiono podnieść poziom pierwotnego dziedzińca o około 1,5 metra (nawożąc na niego glinę), a w konsekwencji podwyższono także mury obwodowe i cylindryczne wieże oraz dobudowano piętro pałacu. Po podwyższeniu mury oraz wieże uzyskały około 10 metrów wysokości i ponownie zostały zwieńczone krenelażem. Podwyższoną część w wieży wschodniej oddzielono ceglanym fryzem.
W trzeciej fazie, prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku, postanowiono ponownie podnieść obronność zamku. W tym celu po raz kolejny nadbudowano wieże i przystosowano je do użycia broni palnej (poprzez przebicie kluczowych otworów strzeleckich) oraz zlikwidowano starą bramę od południa, a przebito nową w kurtynie zachodniej. Nowy wjazd poprzedzono przedbramiem i drewnianym mostem. Podwyższono także Dom Wielki, a do kurtyny południowej dostawiono ciąg murowanych budynków tworzących tzw. Dom Mały, w którym umieszczono zaplecze gospodarcze, między innymi kuchnię zamkową. Przed 1536 rokiem wybrukowano dziedziniec zamkowy.
U schyłku średniowiecza Dom Duży był budowlą jednotraktową, trójkondygnacyjną, krytą dachem dwuspadowym. Do jego elewacji od strony dziedzińca dostawiona była wieża z otwartym, gotyckim gankiem do którego prowadziły boczne schody z poziomu dziedzińca. Z ganku wejście wiodło na wysokim parterze (środkowej kondygnacji) do wielkiej sieni z piecem (sali sądowej). Po wschodniej stronie znajdowała się izba biesiadna z piecem i z dodatkowym wejściem dla służby w murze elewacji od strony dziedzińca, które zapewne było wykorzystywane do przynoszenia posiłków z kuchni w Domu Małym. W ścianie wschodniej izby biesiadnej schody w grubości muru wiodły na piętro, natomiast w zachodniej ścianie w sieni znajdowało się przejście do komnaty będącej zapewne pierwotnie sypialnią książęcą, a później pomieszczeniem wykorzystywanym jako spiżarnia.
Od frontu wieży, znajdowało się wejście z murowanymi schodami w dół, do pierwotnego parteru (później płytkiej piwnicy, najniższej kondygnacji), do sali przykrytej gotyckim sklepieniem wspartym na dwóch środkowych słupach. Sala ta wraz ze wschodnią, sąsiednią, po ulokowaniu zaplecza gospodarczego w Domu Małym, mogła służyć drużynie rycerskiej księcia. Pierwotne piwnice wyposażone były w drewniane podłogi i w całości zwieńczone sklepieniami krzyżowo – żebrowymi (być może nie zrealizowanymi w bocznych pomieszczeniach z pojedynczymi, środkowymi filarami). Ściany wewnątrz pomieszczeń artykułowane były wnękami zgodnie z osiami przęseł sklepiennych. Sala zachodnia piwnic po zlikwidowaniu połączenia z sienią, była dostępną tylko z komnaty książęcej. Mogła służyć do przechowywania win.
Na trzeciej kondygnacji wieży mieściła się kaplica św. Stanisława, dostępna ze środkowej górnej wielkiej sieni (określanej też jako Sala Malowana). Z tej ostatniej w ścianie zachodniej było przejście do sypialni książęcej wyposażonej w wykusz ustępowy i piec. Dalej znajdowała się komora, skarbiec książęcy i schody w murze zachodnim doprowadzające do mieszkania w Kurzej Nodze (wykuszu) oraz przejście drewnianymi schodami do komnat mieszkalnych na poddaszu, wyposażonych w piec i murowany kominek. Za ścianą wschodnią Sali Malowanej przejście wiodło poprzez pomieszczenie z aneksem do ogrzewanej piecem izby, pierwotnie mieszkalnej, a wtórnie użytkowanej jako arsenał z małą prochownią. Przejście schodami w grubości muru prowadziło z niego na ganek obronny kurtyny wschodniej. Wszystkie pomieszczenia środkowej i górnej murowanej kondygnacji Domu Dużego kryte były drewnianymi stropami. Ze względów obronnych duże okna reprezentacyjnych komnat znajdować się musiały jedynie w niezachowanej elewacji od strony dziedzińca.
Stan obecny
Zamek w Ciechanowie pomimo zniszczonego Domu Dużego i Małego jest jednym z najlepiej zachowanych polskich, gotyckich zamków ceglanych. Tym smutniejszy jest fakt, iż od 2013 roku został oszpecony przez wstawienie na zamkowym dziedzińcu nowoczesnej budowli ze szkła i betonu, która unicestwiła w zasadzie historyczne wnętrze zamku. Odpowiedzialnymi za to są Muzeum Szlachty Mazowieckiej i miejscowi notable, którzy swymi małomiasteczkowymi zachciankami zdegradowali polskie dziedzictwo kulturowe. Pozostaje żywić nadzieje, iż w przyszłości zmieni się zarządca zamku, który doprowadzi do usunięcia szkaradnego pawilonu. Puki co, polecam podziwianie zamku jedynie z zewnątrz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lewicka L.M., Konserwatorski problem rewaloryzacji zamku w Ciechanowie [w:] Ochrona zabytków architektury obronnej. Teoria a praktyka, red. M.L.Lewicka, Lublin – Warszawa 2008.
Wołosz A., Zamek w Ciechanowie, Ciechanów 1991.