Historia
Parafia w Ciechanowie po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1385 roku. Budowę murowanego kościoła farnego rozpoczęto pod koniec XV wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej, drewnianej świątyni zniszczonej na skutek pożaru z 1476 roku. Wpierw z fundacji książąt mazowieckich wzniesione zostało prezbiterium i zakrystia, natomiast do budowy środkowej i zachodniej części kościoła przystąpiono w drugiej ćwierci XVI wieku. Przy pracach budowlanych brać mogli udział mistrz Maciej Baran, wzmiankowany w 1522 roku, oraz murator Jan. Konsekracji ukończonego budynku dokonano w 1551 roku.
Wraz z korpusem nawowym i prezbiterium fary, wzniesionych zostało kilka kaplic. Przywilej chowania w nich zmarłych uzyskał cech krawców, w zamian za opiekę i pokrywanie kosztów remontu części kościoła. Podobny przywilej posiadał cech kupców, również szlachta mogła w kościele chować swoich zmarłych. Z czasem mieszczanie przywiązywali coraz mniejszą wagę do położonego daleko od centrum miasta kościoła farnego, ograniczając łożenie na jego utrzymanie i konieczne remonty. Kościół Narodzenia NMP zaczął więc funkcjonować jako kościół szlachecki, w którym odbywały sejmiki szlacheckie, a kościołem miejskim stał się położony bliżej rynku kościół św. Małgorzaty.
Budynek kościoła farnego doznał uszkodzeń w czasie wojen szwedzkich w 1657 roku, oraz na początku XVIII wieku. W 1781 roku miał zostać poddany remontowi z inicjatywy plebana Macieja Rydzewskiego. W 1807 roku świątynię zajęły wojska napoleońskie i przekształciły w piekarnię. Zniszczeniu uległo wówczas całe wyposażenie wnętrza. Remonty kościoła przeprowadzono w latach 1822 – 1823, w 1841 i 1876 – 1877, gdy przekształcono kaplicę południową w stylistyce neogotyckiej, oraz w latach 1913 – 1920, kiedy to założono wewnątrz sklepienia gwiaździste, przebudowano południową kaplicę, dodano wieżyczkę schodową oraz nową zakrystię i kruchtę. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono w okresie 1946 – 1954.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu w południowo – zachodniej części miasta, jako budowla orientowana względem stron świata, murowana z cegły w wątku gotyckim. Jako, że po lokowaniu miasta na początku XV wieku nowo założony Ciechanów przeniesiono około 900 metrów na północ od dawnej osady targowej, w pobliże zamku, teren kościoła farnego dość nietypowo pozostał poza obrębem miasta.
Korpus kościoła uzyskał formę trójnawową w układzie pseudobazylikowym, z nawą główną wysuniętą płytkim przęsłem ku zachodowi przed czteroprzęsłowe nawy boczne. Prezbiterium wzniesiono niższe od nawy głównej, zakończone na wschodzie prostą ścianą. Przystawiono do niego kaplicę na południu (być może dawny skarbiec), a na północy zakrystię ze skarbczykiem (pierwotnie piętrową). Do korpusu przy wschodnim przęśle usytuowano kaplice, tworzące ramiona transeptu, natomiast od zachodu prostokątną kruchtę.
Elewacje zewnętrzne kościoła bogato udekorowano ze wszystkich stron wzorami rombów układanymi z czarnej, mocno wypalanej cegły (zendrówki), blendami o różnych kształtach oraz fryzami z ukośnie ustawianych cegieł. Charakterystyczne podziały uzyskano również pozostawiając liczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Całą bryłę (oprócz małej kruchty zachodniej) opięto uskokowymi przyporami.
Fasadę nawy głównej i prezbiterium zwieńczono okazałymi trójkątnymi szczytami. Zachodni podzielono na pięć osi ukośnie ustawionymi filarkami, górą przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi umieszczono trzy rzędy blend o dwułucznych zamknięciach osadzonych na kamiennych wspornikach. Blendy środkowej i najwyższej kondygnacji wyróżniono profilowanymi krawędziami, profilowanymi gzymsami oddzielono także poszczególne kondygnacje. Każdą oś zwieńczono trójkątną wimpergą z okrągłym przeźroczem i okrągłą blendą. Szczyt wschodni prawdopodobnie posiadał podobną formę.
Wewnątrz nawę główną skomunikowano z nawami bocznymi ostrołucznymi arkadami. Arkadami otwarte zostały także boczne kaplice tworzące transept, ostrołukową formę uzyskała oddzielająca prezbiterium od nawy głównej arkada tęczy. Nie ma pewności czy w budowli udało się pod koniec średniowiecza założyć sklepienia.
Stan obecny
Kościół jest wspaniałym przykładem późnogotyckiej architektury Mazowsza, o wyjątkowo rozbudowanym układzie przestrzennym i kilku nietypowych elementach (np. wysunięta ku zachodowi nawa główna, kaplice boczne o charakterze transeptu, aneksy z obu stron prezbiterium). Pomimo wielokrotnych zniszczeń i przekształceń ocalało wiele z jego zabytkowej substancji, a zniszczone części (np. szczyt wschodni) odtworzono. Całkowicie nowożytnymi elementami są: wieżyczka schodowa przy nawie południowej, mały przedsionek po przeciwnej stronie (przy nawie północnej), oraz nowa zakrystia po południowej stronie przyprezbiterialnej kaplicy. Także sklepienie wnętrza pochodzi z początku XX wieku. Z oryginalnego wyposażenia zachowały się dwie kropielnice granitowe z XVI wieku oraz późnogotycka płyta nagrobna Stanisława Szczurzyńskiego z płaskorzeźbioną postacią rycerza w zbroi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Górczyk W.J., Topografia sakralna Ciechanowa do roku 1600, „Bieżuńskie Zeszyty Historyczne”, 30/2016.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.