Historia
Pierwszy drewniany zamek typu motte zbudowany został w Chudowie w pierwszej połowie XV wieku. Pisemnie potwierdzonym właścicielem Chudowa był wówczas Johannes de Hodow, świadczący na dokumencie wystawionym w 1434 roku pod Będzinem. Był on przedstawicielem księcia cieszyńskiego Wacława w sporze między Polską a Śląskiem. W 1459 roku źródła wymieniły Jana Sudissa (von Khudow), od tego też roku Chudów wchodził w skład części księstwa bytomskiego podlegającej książętom oleśnickim. Być może kolejnym posiadaczem Chudowa był Jakub Chudowski, świadek na dokumencie wydanym w Cieszynie w 1475 roku. Za właściciela osady i zapewne zamku z pewnością należy uznać Mikołaja Chudowskiego pojawiającego się w źródłach w 1483 roku, a dziesięć lat później sprawującego urząd bytomskiego sędziego ziemskiego. Mikołaj zmarł w 1520 roku, a dwanaście lat później jako właściciel Chudowa pojawił się Jan Gierałtowski.
Na miejscu pierwotnego gródka, który z nieznanych przyczyn uległ spaleniu, w latach 30-tych XVI wieku, Jan Gierałtowski z Saszowskich, postawił murowany zamek. Gierałtowscy władali Chudowem przez ponad sto lat, dopiero od XVII wieku właściciele zaczęli się często zmieniać. W 1657 roku zamek został złupiony przez wojska cesarskie, co doprowadziło do popadnięcia budowli w ruinę. Odbudowy podjął się w 1840 roku Aleksander von Bally, porzucając obronny charakter założenia. Koniec funkcjonowania rezydencji przyniósł rok 1875 w którym w wyniku pożaru zamek uległ zagładzie. Ówczesny właściciel hrabia Schaffgotsch polecił częściowo rozebrać mury, by uczynić z zamku malowniczą ruinę.
Architektura
Zamek, a właściwie gródek z XV wieku, zbudowano na naturalnym wzniesieniu o średnicy około 30-40 metrów, usytuowanym na podmokłym i bagiennym terenie. Był to drewniany budynek lub wieża o długości boków wynoszącej 9 metrów. Do jej południowo – zachodniego narożnika dostawiony był niewielki, także drewniany budynek gospodarczy. W jego wnętrzu odkryto pozostałości drewnianej podłogi. Wieżę w odległości około 2,5 metra otaczała palisada z okrąglaków o średnicy około 20 cm, wbitych w odstępach od 0,6 do 1 metra. Prócz tego wewnętrzną krawędź fosy wzmacniała faszyna, a trzy odkryte w fosie legary sugerują funkcjonowanie drewnianej kładki lub mostu. Wnętrze budynku podzielone było ścianami działowymi, które łączyły się przy słupie umieszczonym w centrum założenia. Budowla była ogrzewana, czego dowodzą gotyckie kafle płytowe z przedstawieniami figuralnymi, m.in. św. Jerzego walczącego ze smokiem, niezidentyfikowanego halabardnika z pelikanem na ramieniu, czy też rycerzy kopijników.
Zamek z XVI wieku był założeniem na planie kwadratu, założonym na niewielkiej, otoczonej mokradłami i stawami wyspie, zlokalizowanej w dolinie rzeki Jasienicy. Od zachodu umieszczono wieżę bramną, natomiast wewnątrz obwodu znajdował się dziedziniec z krytymi krużgankami i studnią, flankowany z dwóch stron przez podłużne budynki mieszkalne i dodatkowy, mniejszy budynek po stronie północno – wschodniej. Dziedziniec osłonięty był murem kurtynowym, którego grubość dochodziła do 1,65 metra. W odległości kilku metrów od murów zewnętrznych zamku zbudowano drewnianą cembrowinę, która posłużyła do wzmocnienia krawędzi nowej wyspy. Cembrowina składała się z umieszczonych na sobie i uszczelnionych mchem belek. Od zewnątrz konstrukcję wzmacniały wbijane w piaszczyste dno zaostrzone słupki, które zapobiegały jej osunięciu się do fosy. Ta ostatnia miała 6–8 metrów szerokości i zasilana wodami płynącej nieopodal Jasienicy.
Kilkupiętrowa wieża, zbudowana na rzucie kwadratu o wymiarach 8,8 x 7,5 metra, włączona była w obwód murów zamkowych. Jej najniższą, częściowo zagłębioną w ziemi kondygnację, stanowiła niewielka piwnica o wymiarach wnętrza 4,5 x 5,5 metra, nakryta sklepieniem kolebkowym. Wejście do niej znajdowało się w północno-zachodniej ścianie, czyli od strony dziedzińca. Piwnica była całkowicie odizolowana od pozostałych kondygnacji wieży i zapewne pełniła funkcje gospodarczo-magazynowe. Oświetlało ją jedno okienko ujęte w proste kamienne obramienie. Na drugiej kondygnacji znajdowało się dawne wejście do zamku, z drzwiami flankowanymi przez dwa otwory strzelnicze oraz z trzecim otworem strzelczym po stronie północno – zachodniej. Otwór wejściowy można było blokować trzema zasuwami, ryglowanymi w otworach w murze. Zlokalizowane naprzeciw wejścia do zamku wyjście prowadziło na ganek, którego schody pozwalały zarówno na zejście na dziedziniec, jak i wejście wyżej, w celu dostania się na kolejne piętra wieży. Podobnie jak w przypadku piwnicy, także wnętrze tej kondygnacji nakryte zostało kamiennym sklepieniem kolebkowym. Trzecia kondygnacja (podobnie jak kolejne dwie powyżej) pierwotnie nakryta była drewnianym stropem i oświetlana nieco większymi oknami. W północnym narożniku pomieszczenia znajdowała się wnęka komina z wlotem do kominka. Na czwartej kondygnacji znajdowały się trzy otwory okienne, po jednym w każdej ze ścian poza północno – wschodnią. Brak czwartego okna spowodowany był zapewne lokalizacją piętro wyżej wykusza latrynowego, faktem dostawienia od zewnątrz jednego z budynków mieszkalnych oraz przebiegiem przewodu kominowego w grubości muru (w części północnej). Wewnątrz pomieszczenia znajdowały się trzy niewielkie nisze do umieszczania źródeł światła. Na piątej kondygnacji wieży, w ścianie północno – zachodniej funkcjonował wykusz latrynowy, a oświetlenie zapewniały cztery otwory okienne (po jednym w każdej ze ścian). Obecność urządzenia grzewczego wskazuje na funkcję mieszkalną tego piętra. Wszystkie wnętrza poza piwnicą i kondygnacją wejściową były pierwotnie w całości tynkowane. Wieżę prawdopodobnie wieńczyły drewniane hurdycje wsparte na kroksztynach po których pozostały otwory w ścianach.
Budynek południowo – wschodni zbliżony był kształtem do prostokąta o wymiarach 26,3 x 11,5 metra. Jego parter podzielony był na trzy pomieszczenia. Pierwsze z nich nakryte było sklepieniem kolebkowym zbudowanym prostopadle do osi budynku i miało wejście od strony dziedzińca przy samej wieży. Po przeciwnej stronie wejścia (w murze zewnętrznym) zlokalizowana była zamkowa furta. W ostatnim z wnętrz (we wschodnim narożniku zamku) znajdowała się kuchnia, zaopatrzona w kamienną misę i rynnę z odpływem. Na pierwszym piętrze tego budynku zlokalizowane były pomieszczenia o charakterze mieszkalnym. Położony po przeciwnej stronie dziedzińca dom północno – zachodni był węższy i miał wymiary 25,7 x 7,0 metra. Jego parter dzielił się na dwie sale nakryte sklepieniami kolebkowymi, brak jest niestety danych na temat liczby pomieszczeń na pierwszym piętrze.
Stan obecny
W roku 1995 roku opiekę nad zabytkiem przejęła Fundacja „Zamek Chudów”, dzięki czemu zaczęto prowadzić prace rekonstrukcyjne i wykopaliskowe. Odbudowano i zadaszono zamkową wieżę, podniesiono mury wokół dziedzińca i odnowiono bramy. W zamku obecnie mieści się małe muzeum, organizowane są plenerowe imprezy kulturalno-oświatowe, inscenizacje historyczne, zloty, koncerty i jarmarki średniowieczne. Zarówno rekonstrukcja budowli, podjęte badania oraz wykorzystanie budowli są przykładem profesjonalnego i prawidłowego podejścia do kwestii ochrony zabytków, szczególnie w porównaniu z innymi pseudorekonstrukcjami, nie mającymi nic wspólnego z historią, jakie możemy obecnie zaobserwować w Polsce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nocuń P., Zamek w Chudowie do końca XVI w. – rozwój i przekształcenia prywatnej siedziby górnośląskiej w świetle dotychczasowych badań, „Architectus”, 1 (57), 2019.
Nowakowski D., Śląskie obiekty typu motte, Wrocław 2017.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne od Opola do Żywca, Warszawa 2014.