Historia
Miasto Choszczno (Arnswalde) zostało lokowane w 1291 roku. Początkowo chronione było obwarowaniami drewniano – ziemnymi, które w pierwszej ćwierci XIV wieku zaczęto zastępować murowanym obwodem obronnym. Powierzchnia miasta uległa powiększeniu, a na miejscu palisady najdalej do końca stulecia wprowadzono kamienno – ceglane mury obronne.
W XV i XVI wieku obwarowania zostały rozbudowane w celu przystosowania do użycia broni palnej. Tradycyjnie największą uwagę poświęcono najbardziej zagrożonym elementom – bramom miejskim. Przypuszczalnie także wtedy podwyższone zostały kurtyny muru i zmienione ich zwieńczenie. Być może prace te przeprowadzono po 1454 roku, kiedy to po wybuchu wojny polsko-krzyżackiej, Krzyżacy sprzedali miasto wraz z regionem Nowej Marchii elektoratowi brandenburskiemu w celu pozyskania środków na wojnę. Pozostawili sobie formalną możliwość wykupu zastawu, ale nigdy do tego nie doszło, a w 1517 roku zakon ostatecznie z niego zrezygnował.
W XVIII wieku rozpoczął się proces likwidacji fortyfikacji. Zniwelowano wały i fosy, pozostawiając jedynie ich fragmenty od południa i południowego – zachodu oraz rozebrano część baszt. Na początku XIX wieku rozebrano bramy, a z czasem do pozostałości murów obronnych zaczęto dobudowywać domy i budynki gospodarcze. Kolejne zniszczenia przyniosła druga wojna światowa oraz powojenne zaniedbania remontowe.
Architektura
Choszczno założone zostało pomiędzy rzeką Stobnicą, tworzącą na północy podmokłe i bagienne obszary, a jeziorem na południu. Pierścień obwarowań wzniesiono na planie zbliżonym do wydłużonego prostokąta o wymiarach około 400 x 600 metrów, z dłuższą osią usytuowaną na linii wschód – zachód oraz ze spłaszczonym narożnikiem południowo – zachodnim. Całkowita długość murów obronnych wynosiła w przybliżeniu 1600 metrów. Obwarowania murowane wzmacniał podwójny system wałów ziemnych i fos.
Mur wzniesiony został z granitowego kamienia narzutowego w dolnych partiach i cegły w górnej części, układanej w wątku wendyjskim i gotyckim. Kurtyny u schyłku średniowiecza posiadały około 8 metrów wysokości. Ich pierwotnym zwieńczeniem przypuszczalnie był krenelaż, zastąpiony w trakcie XV/XVI-wiecznych przekształceń prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi. Dostęp do nich zapewniał drewniany ganek osadzany na belkach umieszczanych od strony wewnętrznej w otworach w murze. Ponadto pośrodku niektórych kurtyn mogły być podwieszane prostokątne bartyzany, widoczne na najstarszych znanych wedutach miasta.
Mur obronny wzmocniony zostało 7 basztami zamkniętymi oraz 36 basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta. We wschodnim odcinku murów istniało pięć baszt zamkniętych, po stronie zachodniej tylko po jednej w narożach obwodu. Podobnie nierównomiernie rozmieszczone były baszty wykuszowe, których największą ilość umieszczono od strony wschodniej i zachodniej, a więc na odcinkach najsłabiej chronionych naturalnymi warunkami terenu. Baszty wykuszowe były zbudowane na rzucie prostokąta, wysunięte w przedpole przed sąsiednie kurtyny i wyższe od nich o jedną kondygnację. Pierwotnie zapewne nie posiadały zadaszeń, ale być może już pod koniec średniowiecza część z nich została przykryta i zamknięta drewnianymi lub szachulcowymi ściankami od strony miasta. Obronę prowadzono z otworów strzeleckich na drugiej i trzeciej kondygnacji, podczas gdy przyziemie mogło stanowić po przegrodzeniu ścianką skład materiałów wojennych. Wyróżniała się nieco większa otwarta baszta wieloboczna w północnej części miasta, najpewniej będąca efektem późnogotyckiej rozbudowy fortyfikacji. Podobna mogła także się znajdować we wschodniej części odcinka południowego.
Wjazd do miasta prowadził przez trzy bramy: Kamienną od zachodu, wiodącą na trakt do Barlinka i Myśliborza, Wysoką od południowego – wschodu, prowadzącą w stronę Dobiegniewa, oraz Młyńską od północy, z przejazdem skierowanym ku Szczecinowi. Wszystkie miały formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu. Na przełomie XV i XVI wieku zostały rozbudowane o przedbramia z mostami zwodzonymi. Kompleks bramny składał się wówczas z wieży głównej, prostej szyi oraz zewnętrznego budynku bramnego, przy czym przedbramie bramy Kamiennej wzmacniała co najmniej jedna okrągła, trójkondygnacyjna baszta czy też basteja o średnicy 8,6 metra i wysokości około 7,5 metra. Być może podobna baszta znajdowała się po północnej stronie przejazdu bramnego.
Stan obecny
Dziś najbardziej znanym elementem średniowiecznych obwarowań Choszczna jest gotycka baszta z przedbramia bramy Kamiennej, zwana także Barbakanem. Była ona częściowo rekonstruowana po II wojnie światowej, dlatego oryginalny jest tylko fragment jej ściany po stornie zachodniej, a pozostałe partie oblicowane są cegłą rozbiórkową i nową o wymiarach gotyckich. Najdłuższy odcinek murów o długości 334 metrów i wysokości maksymalnie dochodzącej do niecałych 5 metrów, położony jest od strony północnej. Rozciąga się od wylotu ul. Stargardzkiej do Parku Moniuszki, wzdłuż ul. Bohaterów Warszawy. Od strony zachodniej, na obrzeżu parku Moniuszki i ul. Piastowskiej przetrwały cztery fragmenty muru, w tym jeden na południe od ul. Wolności. Po stronie południowej wzdłuż ul. Wały Piastowskie, od ul. Bolesława Chrobrego do narożnika ul. Władysława Jagiełły zachowały się dwa fragmenty połączone bardzo niskimi reliktami muru (owe dwa znacznej wysokości fragmenty muru położone są przy skraju ulicy Mur Południowy). Od strony wschodniej przetrwał tylko jeden, niewielki fragment muru u wylotu ul. Jagiełły do ul. Stargardzkiej. Zachowane odcinki murów w niektórych miejscach zostały mocno przemurowane. Nigdzie nie sięgają pełnej wysokości, ale w ich linii przetrwało kilka baszt wykuszowych. Ponadto na południe od dawnej linii murów zachował się wał ziemny, po którym obecnie biegnie promenada.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury obronne, K.Kalita-Skwirzyńska, nr 1142, Choszczno 1996.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.