Historia
Pierwszy kościół w Chojnowie musiał już istnieć pod koniec XIII wieku, gdyż w 1299 roku odnotowany został w źródłach pisanych pleban o imieniu Lutherus, świadkujący w związku ze sprzedażą ziemi augustianom. W 1315 roku ponownie o nim wspomniano, tym razem w związku ze sporem z zakonnikami. Sam kościół odnotowano w 1335 roku, kiedy też jego rektora uposażył książę Bolesław III. Raz jeszcze uposażenie dla miejscowego plebana miał zapewnić w 1377 roku książę Ludwik I.
Budowę gotyckiego kościoła farnego w Chojnowie rozpoczęto pod koniec XIV wieku. W 1390 i 1392 roku odnotowane zostały w dokumentach darowizny na roboty budowlane. Być może były one prowadzone niefachowo, gdyż w 1398 roku zawaliła się wznoszona wówczas wieża. Prezbiterium kościoła, przynajmniej częściowo musiało być ukończone w 1400 roku, kiedy to miała miejsce fundacja głównego ołtarza. Wieżę natomiast ukończono w 1405 roku, gdy zawieszony został dzwon. Prace budowlane trwały jednak nadal, jako że w 1413 roku burmistrz Jan Possig zapisał darowiznę na budowę chóru. Dopiero w 1468 roku założono sklepienia nad nawą główną, co zapewne było końcowym etapem procesu budowy fary, choć jeszcze w 1469 roku odnotowano dopiero co wzniesioną południową kaplicę św. Andrzeja i Katarzyny, ufundowaną przez cech sukienników.
W pierwszej połowie XVI wieku dobudowano kaplicę grobową fundacji rodziny Bożywojów oraz wykonano attykowe zwieńczenie wieży. Do 1525 roku kościół był świątynią katolicką, która wraz z przejściem na luteranizm księcia legnickiego Fryderyka II, przeszła w ręce protestantów. Prawdopodobnie nie wiązało się to z większymi zmianami architektonicznymi budowli, przekształceniu mógł jedynie ulec wystrój wnętrza kościoła w związku z odmiennymi wymaganiami nowej liturgii.
W 1651 roku pożar zniszczył dachy korpusu kościoła i wieży, uszkodził także znaczą część sklepień w nawie głównej. Prace remontowe prowadzono w kolejnym roku pod nadzorem mistrza Hansa Bergmanna. W 1653 roku naprawiono filary oraz odbudowano sklepienia naw bocznych, w 1659 roku zakończono prace nad ponownym zasklepianiem nawy głównej. Wyremontowany kościół funkcjonował do 1813 roku, kiedy to przekształcony został na lazaret dla wojska francuskiego. Po zakończeniu wojen napoleońskich remonty prowadzono do 1857 roku, a następnie w latach 1908-1911. Wraz z zakończeniem II wojny światowej kościół trafił w ręce kościoła rzymskokatolickiego pod nowym wezwaniem św. Piotra i Pawła.
Architektura
Kościół usytuowano przy wschodniej pierzei rynku. U schyłku średniowiecza osiągnął on formę budowli trójnawowej, sześcioprzęsłowej, o kształcie bazyliki z prezbiterium wyodrębnionym jedynie na przedłużeniu nawy głównej wieloboczną, wschodnią apsydą, a z nawami bocznymi zakończonymi prosto. W północno – zachodnim narożniku usytuowano masywną i wysoką, kwadratową w planie wieżę, która zdominowała całą budowlę. Od północy usytuowano późnogotycką, dwuprzęsłową zakrystię, piętrową kruchtę oraz kaplicę Bożywojów. Po stronie południowej znalazła się kaplica sukienników pw. św. Andrzeja i Katarzyny.
Elewacje kościoła opięte zostały uskokowymi przyporami. Najmasywniejsze z nich umieszczono przy fasadzie zachodniej i przy wieży, być może z powodu problemów statycznych tej ostatniej, przy czym obok jednej z nich, północno – wschodniej, umieszczono wieżyczkę schodową. Pomiędzy przyporami przeprute zostały ostrołukowe, obustronnie rozglifione okna, wypełnione geometryczną, ażurową dekoracją – maswerkami. Główną jednak dekoracją budowli był późnogotycki schodkowy szczyt fasady naw głównej, udekorowany blendami o formie kratownic okiennych. Podział poziomy elewacji zapewnił cokół z profilowanym gzymsem, oraz gzyms kapnikowy. Wieżę podzielono na kondygnacje kamiennymi gzymsami kordonowymi.
Wewnątrz kościoła podział na nawy zapewniły filary na rzucie wydłużonego ośmioboku, z lizenami od strony naw, rozdzielone profilowanymi, ostrołucznymi arkadami. Ponadto ściany nawy głównej (clerestorium) ujęto wysokimi arkadami przyściennymi. Nawy przekryto sklepieniami gwiaździstymi czteroramiennymi, opartymi na wysoko zawieszonych wspornikach. Podobnie sklepiono w XVI wieku północną kaplicę Bożywojów, natomiast w kruchcie północnej zastosowano sklepienie trójpodporowe, zwane także piastowskim, w apsydzie wschodniej sklepienie sześciodzielne, a w zakrystii, przyziemiu wieży i na piętrze kruchty sklepienia krzyżowe. Wsporniki i zworniki otrzymały płaskorzeźbioną dekorację.
W ścianach kruchty północnej umieszczono wnęki z trójlistnymi zwieńczeniami osadzonymi na kroksztynach. Wejście do niej utworzyły dwie profilowane arkady, z wimpergami i baldachimami w zwieńczeniu, zdobionymi żabkami i kwiatonami, a także flankowanymi dwoma płaskorzeźbionymi fialami. Portal z kruchty do nawy osadzono na cokole, oprofilowano i sfazowano.
Stan obecny
Kościół posiada dziś układ przestrzenny z XV/XVI wieku. W okresie nowożytnym przekształcona została górna część wieży oraz południowe wejście do nawy bocznej. Odbudowane czy też odnowione musiały zostać po pożarze z 1651 roku sklepienia naw. Naprawiane i wymieniane były również niektóre detale architektoniczne, zwłaszcza maswerki okienne. Gruntownej renowacji połączonej z wymianą poddany został w latach 1910-1911 portal zachodni. Spośród średniowiecznego wyposażenia zachował się jedynie ołtarz główny z 1400 roku oraz dzwon z 1405 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.