Historia
Budowniczym murów obronnych Chojnic (Konitz) był zakon krzyżacki, który przejął osadę w 1309 roku. Ponieważ nie zachował się dokument lokacyjny, nieznana jest dokładna data założenia Chojnic. Z pewnością istniały one już w 1323 roku, gdyż z tego czasu pochodzi wzmianka wymieniająca wójta Reinharda oraz dwóch mieszczan: Friczko i Johannesa Saxo. Prawdopodobnie decyzja o lokowaniu miasta zapadła w połowie drugiego dziesięciolecia XIV wieku, natomiast pierwsza wzmianka o murach miejskich pojawiła się w 1365 roku. Na wybór miejsca pod budowę miasta miały również wpływ warunki komunikacyjne. Przez teren położony między jeziorami prowadził trakt łączący Pomorze Gdańskie z Europą Zachodnią, który wprawdzie nie miał wielkiego znaczenia dla handlu, ale po przeniesieniu rezydencji wielkiego mistrza do Malborka, zaczął odgrywać podstawową rolę w komunikacji państwa zakonnego z Rzeszą Niemiecką. Przez Chojnice przebiegały także drogi wiodące na północ do Gdańska i Słupska oraz na południe w kierunki Tucholi. Miasto po obwarowaniu zaczęło także pełnić funkcję twierdzy broniącej południowej granicy.
Gdy w 1410 roku armia wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego została rozbita przez wojska polsko-litewskie pod Grunwaldem, mieszkańcy Chojnic w przeciwieństwie do większości miast państwa zakonnego nie uznali władzy króla polskiego. Miasto oraz pobliski zamek w Człuchowie odgrywały wówczas bardzo istotną rolę, jako stacje etapowe dla zaciężnych przybywających z Rzeszy Niemieckiej na pomoc Zakonowi w Prusach. Między innymi z tego powodu w 1433 roku Chojnice oblegane były bezskutecznie przez sprzymierzone z Polakami wojska czeskich taborytów.
W 1454 roku po wybuchu otwartego powstania przeciw Krzyżakom i poddaniu się miast pruskich protekcji Kazimierza Jagiellończyka, pod Chojnicami doszło do walnej bitwy, w której klęska wojsk polskich zapoczątkowała uciążliwą 13-letnią wojnę z zakonem krzyżackim. Przez kolejnych dwanaście lat faktyczną władzę nad miastem sprawował Kacper Nostyc, dowódca oddziału wojsk zaciężnych pozostających na służbie wielkiego mistrza. Miasto zdobyto dopiero w 1466 roku, po trzymiesięcznym oblężeniu, jako jedną z ostatnich twierdz krzyżackich.
Po zakończeniu ostatniego konfliktu wojennego między Polską a zakonem krzyżackim w 1525 roku, rozpoczął się dla Prus Królewskich okres trwającego ponad sto lat pokoju, który przerwany został w pierwszej połowie XVII wieku przez wojny ze Szwecją. W czasie pierwszego najazdu Szwedów na Pomorze Gdańskie, w latach 1626–1629 Chojnice pozostawały na uboczu działań wojennych. Dotkliwie natomiast odczuły skutki wojny z lat 1655–1660. W 1655 roku miasto zostało zdobyte przez armię króla Karola X Gustawa. W czasie walk spalono przedmieścia, a mieszczanie zostali zmuszeni do wypłacenia kontrybucji i przyjęcia na kwaterunek żołnierzy szwedzkich. Wojska polskie od 1656 roku podejmowały próby odzyskania miasta, które zakończyły się powodzeniem dopiero po paru miesiącach. Na początku 1657 roku armia szwedzka po trwającym trzy dniu oblężeniu ponownie wkroczyła do Chojnic. W trakcie walk dotkliwe ucierpiała zabudowa miejska, a zniszczeń dopełniły zaraza oraz wielki pożar, który spustoszył miasto pod koniec 1657 roku. Pokój w Oliwie zawarty w 1660 roku zakończył wojnę, lecz jej skutki na kilkadziesiąt lat zahamowały rozwój miasta. W wyniku działań wojennych zniszczona została zabudowa, obwarowania i znacznie spadło zaludnienie. W XVIII wieku mury obronne nie miały już żadnego znaczenia militarnego, zaczęły więc być stopniowo rozbierane.
Architektura
Miasto zajmowało niewielkie wzniesienie, otoczone z trzech stron wodami jezior i zabagnionymi, podmokłymi terenami. Od południa znajdowało się Jezioro Zakonne, a od północy i wschodu Jezioro Cegielniane z którego wypływała Struga Jarcewska, dawniej zwana Chojnicą, uchodząca do położonego 7 km na północ jeziora Charzykowskiego. Od strony południowej i zachodniej dostępu do murów broniły podwójne fosy przedzielone wysoką groblą. Wraz z powszechnym wprowadzeniem broni palnej Chojnice straciły na znaczeniu, ponieważ nad miastem dominowały wzgórza, ciągnące się na dalszym przedpolu od północy i wschodu.
Obwód obronny wzniesiono na planie zbliżonym do owalu o wymiarach około 300 x 300 metrów. Najstarsze kamienne, niskie mury miały wysokość około 4 metrów. Później wykonano nadbudowę ceglaną do wysokości około 7 do 9 metrów. Grubość murów wynosiła od 1,5 do 2,5 metra. Na całym obwodzie wzmocnione były 23 basztami, które miały różne kształty, zwieńczenia i wysokości. Dominowały baszty na rzucie czworoboków, otwarte od strony miasta, ale zbudowano też baszty sześcioboczne i okrągłe w planie. Wszystkie połączone były kurtynami zwieńczonymi drewnianym gankiem strażniczym i blankowanym przedpiersiem.
Do miasta wiodły trzy bramy: Młyńska, Człuchowska i Gdańska, przy czym każda posiadała przerzucany nad fosą zwodzony most. Przed bramą Gdańską zbiegały się drogi prowadzące z południa (z Tucholi) oraz szlak północny z Malborka i Gdańska. Za bramą Człuchowską ciągnęła się droga na zachód do Człuchowa. Przez bramę Młyńską przepływał głównie ruch lokalny, gdyż za nią rozciągała się wieś oraz przedmieście z młynem nad strugą, przez które prowadziła droga w kierunku miejskich posiadłości ziemskich i lasu miejskiego. Po założeniu na przedmieściu południowym klasztoru augustianów, w murach miejskich urządzono dodatkowe przejście, tzw. furtę Mniszą przeznaczoną dla ruchu pieszego. Prawdopodobnie podobna furta zwana „Paulscher Tor“ znajdowała się także w północnym odcinku murów miejskich.
Stan obecny
Obecnie najdłuższy odcinek murów miejskich znajduje się od południowego – zachodu przy ulicach Sukienników, Grobelnej i Wałowej do Młyńskiej. Najbardziej okazałym elementem murów obronnych jest brama Człuchowska, w której znajduje się siedziba Muzeum Historyczno-Etnograficznego. Zachowały się także częściowo przebudowane i rekonstruowane baszty: Wronia, Kurza Stopa, Szewska, Kościelna oraz Więzienna.
pokaż bramę Człuchowską na mapie
pokaż basztę Więzienną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom 1 Prusy Królewskie i Warmia, red. R.Czaja, Z.Kozieł, zeszyt 7 Chojnice, Toruń 2013.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Ostrowski K., Przewodnik zabytkowe Chojnice, Chojnice 2010.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Pomorza Gdańskiego, Warszawa 2003.