Historia
Pierwszy kościół z kamiennej kostki zaczęto budować w Chojnie (niem. Königsberg) około 1270 roku. Na przełomie XIII i XIV wieku budowę kontynuowano w cegle, a ukończono ją około 1330 roku. Forma tego kościoła pozostaje nieznana. Około 1390 roku rozpoczęto prace przy wznoszeniu obecnego, gotyckiego kościoła. Budowa prowadzona była w dwóch etapach w latach 1389 – 1459. W 1407 roku konsekrowano ukończone prezbiterium, a w 1459 wyświęcono korpus nawowy. Do 1479 roku ukończona została wieża wraz z przylegającą do niej kaplicą św. Anny. Często kościół uznawany jest za dzieło znanego szczecińskiego architekta i budowniczego Heinricha Brunsberga, jednak teza ta nie opiera się na przekazach źródłowych, a jedynie na analizie porównawczej z innymi jego dziełami (kościół św. Katarzyny w Brandenburgu).
W XVI i XVII wieku architektura kościoła nie uległa poważnym zmianom. Postępy reformacji na terenie Nowej Marchii spowodowały rozwiązanie w 1536 roku zakonu joannitów, patronujących kościołowi Mariackiemu. Dawnych patronów zastąpili okoliczni właściciele ziemscy. W 1543 roku Heinrich Richter z Kostrzyna założył nowy drewniany hełm wieży, który niszczony był pożarami w latach 1628 i 1658. Naprawa szkód i kolejne renowacje trwały z przerwami do końca XVII wieku. Podczas prac zamalowano średniowieczne polichromie, a w latach 1686-1692 na wieży założono nowy hełm. Pomiędzy 1839 a 1842 przebudowano górną kondygnację wieży, nadbudowując dwa piętra, a całość przykryto prostym czterospadowym dachem.
Kościół przetrwał w stanie niemal nienaruszonym do 1843 roku kiedy to doszło do katastrofy budowlanej, w trakcie której zawalił się narożnik południowo – zachodni średniowiecznej wieży. Ocalałe elementy konstrukcji wkrótce potem rozebrano i dopiero w 16 lat po katastrofie podjęto budowę nowej neogotyckiej wieży. W 1945 roku w wyniku pożaru kościół przemienił się w wypaloną ruinę. Częściową odbudowę i remont prowadzono od lat 90-tych.
Architektura
Kościół Mariacki usytuowano na południowy – wschód od rynku, na odrębnej parceli, pierwotnie otoczonej zwartą zabudową. Zbudowano go z cegły w wątku gotyckim z zastosowaniem kwadr granitowych. Odznaczał się niezwykle spójnym i konsekwentnym planem, tworzącym budowlę halową, trójnawową z wielobocznym prezbiterium i obejściem otoczonym wieńcem kaplic. Wszystkie trzy nawy kościoła przykryte zostały wspólnym dachem o wysokości 42 metrów. Pierwotnie od strony zachodniej znajdowała się czterokondygnacyjna, ceglana wieża, wzniesiona na kamiennych fundamentach pierwszego kościoła z XIII wieku. W XV wieku po stronie południowej korpusu nawowego zbudowano zakrystię i kruchtę, przyległe od zachodu do kaplicy Mariackiej. W 1479 roku przy południowej ścianie wieży została zbudowana kaplica św. Anny, nakryta wysokim dachem pulpitowym, sięgającym gzymsu drugiej kondygnacji wieży.
Elewacje zewnętrzne korpusu kościoła uformowano w dwukondygnacyjną formę z oknami rozmieszczonymi pomiędzy dekoracyjnymi lizenami, znajdującymi się na linii wewnętrznych przypór. W części wielobocznej dolne okna utworzono czterodzielne i odpowiadające szerokością wysokim oknom górnym. W ścianach bocznych w dolnej kondygnacji umieszczono zdwojone okna trójdzielne. Lizeny podzielono na trzy części o zbliżonej wysokości. Ich kompozycja na poszczególnych poziomach powtarzała się w ogólnych zarysach, ale różniła się detalami. W środku była to dwudzielna nisza flankowana czworobocznymi filarkami i wypełniona u góry maswerkową rozetą obramioną wimpergą. Podstawę tej kompozycji stanowił profilowany cokół, a zwieńczenie szeroki fryz z wielolistnych ażurowych kształtek. Elementy dekoracyjne uwypuklono dzięki zastosowaniu cegły glazurowanej. Elewacje zewnętrzne wieży były bogato zdobione licznymi blendami.
W elewacji północnej korpusu usytuowano dwa portale wejściowe. Pierwszy, umieszczony w przęśle zachodnim, przeznaczony był do obrzędów pogrzebowych, drugi mniejszy, umieszczony w trzecim przęśle od zachodu, służył bractwom. Główny portal wejściowy znajdował się w przyziemiu wieży, w ścianie zachodniej, gdzie prowadził do podwieżowej kruchty i dalej do korpusu nawowego.
Wnętrze kościoła posiadało bogate wyposażenie. Pod koniec średniowiecza znajdowało się w nim 20 ołtarzy. Sklepienia naw i ściany kaplic zdobiły polichromie, a okna przeszklone były witrażami z przedstawieniami świętych, Sądu Ostatecznego, oraz scenami z żywotów św. Aleksego i św. Erazma. Przypory zostały wciągnięte do wnętrza, dzięki czemu można było między nie wstawić dwie kondygnacje kaplic. Zostały one nakryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, dodatkowo kaplice górne połączone zostały pasażami. Nawa główna posiadała bogato dekorowane gwiaździste sklepienie, natomiast nawy boczne sklepienia krzyżowo-żebrowe.
Stan obecny
Kościół Mariacki w Chojnie to jedna z największych gotyckich świątyń w Polsce i wspaniały przykład gotyku ceglanego. Niestety na skutek zniszczeń wojennych nie zachowały się sklepienia ponad nawami i prezbiterium oraz częściowo filary międzynawowe. Ponadto nie zachowała się średniowieczna wieża, zastąpiona budowlą neogotycką. Obecnie kościół użytkowany jest jako sala koncertowa i wystawowa oraz miejsce, w którym odbywają się nabożeństwa. Na wieży kościoła znajduje się taras widokowy dostępny dla turystów. Do dzisiaj z pierwotnego wyposażenia świątyni zachowały się jedynie gotycka chrzcielnica i kilka fresków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.