Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o osadzie, a w zasadzie o zrujnowanym wówczas grodzie nazwanym „Colman”, odnotowana została w 1222 roku. W 1276 roku biskup kujawski przekazał opuszczone po powstaniu pogańskim miejsce niejakiemu Szymonowi Gallicusowi i Albertowi Smolnie, celem założenia nowej osady Chełmonie (Kolmansfeld). Kościół św. Bartłomieja został w niej zbudowany prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, ale od 1293 roku Chełmonie była już własnością krzyżacką, na skutek wymiany z biskupstwem kujawskim za Grzywno. Na początku XVII wieku kościół został odnowiony nakładem ówczesnego właściciela wsi, Zygmunta Konarskiego. W latach 1862 – 1865 przeprowadzono jego gruntowną renowację, połączoną z dodaniem neogotyckiej kruchty.
Architektura
Kościół wzniesiony został jako budowla orientowana względem stron świata, murowana z cegły, z użyciem zendrówki układanej w zygzaki w dolnych częściach ścian, przy czym ich czarny wzór został precyzyjnie dopasowany do układu okien. Pierwotnie kościół składał się z prostokątnej w planie nawy (15,2 x 11,3 metra) oraz węższego prezbiterium (8,5 x 8,1 metra). Zakończone ścianą prostą prezbiterium otrzymało na osi od strony wschodniej nietypowo usytuowaną niewielką zakrystię, początkowo planowaną jako wyższą (pozostawione strzępia muru po stronie wschodniej). Być może umieszczono ją po stronie wschodniej by nie psuć kompozycji zdobień elewacji wzdłużnych kościoła.
Ani nawa ani prezbiterium nie zostało wzmocnione przyporami. Ściany wzdłużne kościoła przepruto ostrołukowymi oknami, ujętymi w profilowane obramienia. Umieszczono je naprzemiennie z płycinami o podobnej formie. Wschodnie szczyty zakrystii i prezbiterium podzielono wysokimi, ostrołukowymi blendami, przy czym szczyt zakrystii dodatkowo ozdobiony został filarkami przechodzącymi w sterczyny. Blendy ułożono w układzie piramidalnym, w pięcioosiowym szczycie prezbiterium ze środkową najwyższą, a w czteroosiowym szczycie zakrystii z dwoma środkowymi o równej wysokości. Zakrystię doświetlono dwoma małymi oknami, po jednym od południa i wschodu, natomiast prezbiterium z powodu usytuowania zakrystii musiało być doświetlane od wschodu wysoko przebitym (w partii szczytowej), niewielkimi oknem.
Wejście do kościoła umieszczono w południowej i zachodniej ścianie nawy, w profilowanych, ostrołucznych portalach. Nietypowym jak na niewielki wiejski kościół opracowaniem architektonicznym charakteryzowało się wnętrze budowli, gdyż w bocznych ścianach jego prezbiterium oraz nawy umieszczono ostrołukowe wnęki. Ich rola nie jest znana, prawdopodobnie pełniły jedynie funkcję ozdobną, ewentualnie powiększały nieco przestrzeń kościola. Nie zastosowano niesklepień ani w nawie ani w prezbiterium. W tym ostatnim z racji wysoko przebitego okna wschodniego musiała zostać założona drewniana kolebka.
Stan obecny
Kościół jest jednym z najlepiej zachowanych i najcenniejszych wiejskich, gotyckich zabytków sakralnych na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. Uniknął większych przekształceń nowożytnych (jedynie od południa dostawiono kruchtę, przemurowano szczyt zachodni), a co więcej charakteryzuje się nietypowym układem (zakrystia po stronie wschodniej) i wysoką jakością wykonania (duża ilość profili, dokładnie dopasowane zdobienia elewacji). Wnętrze kościoła przekryte jest dziś neogotyckimi stropami dwuspadowymi z półotwartą więźbą dachową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.