Historia
Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie wybudowany został w latach 1280-1320, prawdopodobnie na miejscu starszej, drewnianej jeszcze świątyni, gdyż już w 1233 roku dokument lokacyjny miasta (usytuowanego jeszcze na terenie Starogrodu) przeznaczał uposażenie dla chełmińskiego proboszcza. Być może początek budowy związany był z proboszczem Gerardem, wzmiankowanym dwukrotnie w 1275 roku jako „plebanus in Novo Culmine”.
Chełmiński kościół parafialny w przeciwieństwie do wielu innych budowli sakralnych powstał dość szybko, a w trakcie budowy dokonano tylko niewielkich korekt w stosunku do pierwotnego zamierzenia (rezygnacja z dwóch czworobocznych wież na styku prezbiterium i korpusu nawowego, analogicznych do katedry w Chełmży). W pierwszej fazie do wczesnych lat 90-tych XIII wieku wzniesiono prezbiterium, które zasklepiono na przełomie XIII i XIV wieku. W drugim etapie, od końca XIII stulecia do pierwszego dziesięciolecia XIV wieku, ukończono budowę korpusu nawowego, z nawą główną nieco wyższą od naw bocznych oraz wzniesiono mury obwodowe masywu zachodniego. Następnie w drugim dziesięcioleciu XIV wieku, a najpóźniej przed 1333 rokiem podwyższono nawy boczne do wysokości nawy głównej i ukończono wieżę północno – zachodnią. Wieżę południową pozostawiono niedokończoną, natomiast górną część północnej nadbudowano w okresie późnogotyckim, po pożarze z 1501 roku.
W okresie nowożytnym nie dokonano większych przekształceń, które by zakłóciły gotycki charakter budowli i wrażenie jej stylistycznej jednolitości. Jedynie w 1560 roku dobudowano kaplicę Matki Boskiej, w końcu XVII wieku kaplicę Bożego Ciała (obie na miejscu niezrealizowanych wież przy prezbiterium) oraz w XVIII wieku kruchtę południową. W latach 1659 – 1660 budowlę odnowiono, co być może wiązało się z jakimiś uszkodzeniami z okresu wojny ze Szwecją.
Od 1519 roku przy kościele działała kolegiata, natomiast od 1676 roku znajdował się on pod zarządem księży misjonarzy, którzy wprowadzili wiele nowożytnych elementów do wystroju wnętrza. W 1724 roku w wieżę uderzył piorun, ale dzięki poświęceniu mieszkańców udało się zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu pożaru. W 1843 i 1844 roku farę odnowiono, lecz dopiero w końcu XIX wieku przeprowadzono poważne prace naprawcze nadszarpniętych zębem czasu murów, w szczególności w obrębie najwyższej kondygnacji wieży północnej. W okresie międzywojennym odnowiono wnętrze, pokrywając je malowidłami ściennymi Stanisława Smoguleckiego, przy czym odkryto i zakonserwowano kilka fresków średniowiecznych.
Architektura
Kościół otrzymał formę trójnawową, pięcioprzęsłową, halową z wydzielonym wąskim, prostokątnym prezbiterium od strony wschodniej i przystawioną do niego od południa zakrystią – trójprzęsłową, zamkniętą na wschodzie wielobocznie. Wejście po stronie północnej poprzedzono w XIV wieku kruchtą, a od strony zachodniej fasadę kościoła ujęto dwoma masywnymi, czworobocznymi wieżami o nierównej wysokości. Najprawdopodobniej południowej wieży nie ukończono z powodu pożaru, zawalenia się oraz z braku pieniędzy na kontynuowanie budowy.
W narożnikach zachodnich korpusu umieszczono koliste wieżyczki schodowe, flankujące wraz z ukośnymi przyporami fasadę. Było to rzadkie rozwiązanie, spotykane jedynie w katedrze w Strasburgu i Ratyzbonie, podobnie jak dwuwieżowa fasada, nieczęsto spotykana na terenie ceglanego niżu nadbałtyckiego. Na jej zachodniej osi umieszczono wspaniały szczyt z parzystą ilością lizen o profilowanych krawędziach przechodzących w sterczyny oraz polem rozczłonkowanym przez trzy wysokie blendy mieszczące pary blend mniejszych i zwieńczone wimpergami. Cechą charakterystyczną zewnętrznej architektury kościoła stało się również pięć przęseł naw bocznych, przykrytych osobnymi, prostopadłymi do osi podłużnej dachami. Każde przęsło zwieńczone zostało osobnym szczytem i przeprute wielkim, ostrołukowym oknem, które przydały elewacjom bocznym szczególnej finezji. By zapewnić odpływ wody, pomiędzy dachami naw bocznych poprowadzono rynny, które musiały przebić przypory ustawione na linii przęseł.
Wejścia do kościoła utworzono w fasadzie zachodniej, w kruchcie północnej, nieco skromniejsze w zakrystii oraz w nawie południowej, przy czym portale w nawach bocznych osadzono naprzeciwko siebie. Główny czterouskokowy portal zachodni utworzono na zdwojonym cokole, z kształtowanej cegły która umożliwiła silne rozglifienie ościeży z kolumienkami. Ich glazurowane kapitele ułożono w rzeźbiarskie fryzy utworzone ze sztucznego kamienia, przedstawiające motywy roślinne oraz zoomorficzne (syrena i harpia). Pozostałe portale utworzono trójuskokowe, z kapitelami, wydzielone gzymsami impostowymi.
Spośród okien najwspanialszy maswerk wypełnił wielkie czwórdzielne okno wschodnie w prezbiterium, operując zestawem ostrołuków, wieloliści i kół. Pozostałe okna korpusu i prezbiterium utworzono nieco węższe, dwudzielne, obustronnie rozglifione, obramione kształtką wałkową. Każde znalazło się pomiędzy parą uskokowych przypór, które zwieńczono masywnymi sterczynami zakończonymi miniaturowymi szczycikami z kwiatonami. Dekoracje elewacji uzupełniały fryzy arkadkowe pod okapem dachu, ostrołuczne blendy, na wieżach flankujące dwudzielne, zamknięte trójliśćmi przeźrocza osadzone w profilowanych wnękach, czy też opinający horyzontalnie całą budowlę gzyms podokienny i profilowany cokół (ten ostatni przy prezbiterium o wiele bardziej rozbudowany niż przy korpusie). Ponadto poszczególne kondygnacje wieży północnej rozdzieliły fryzy powtarzające motywy trójliści i trójliści wpisanych w ostrołuczne arkadki.
Fara była jednym z wielu kościołów parafialnych w Prusach pozostających pod opieką zakonu krzyżackiego. Wiązało się to z budową empor na które składały się potrójne pomieszczenia w masywie zachodnim i empora w północnej wieży przy prezbiterium. Wnętrza te służyły miejscowym władzom zakonnym. Architektonicznym wyrazem patronatu zakonu krzyżackiego nad kościołem był również motyw dwóch smukłych wież, przewidzianych w pierwotnym planie w narożnikach między prezbiterium a wschodnimi ścianami naw bocznych (obecnie na ich miejscu znajdują się nowożytne kaplice). Północna wieża była na planie kwadratu, trójkondygnacyjna i bezpośrednio związana z prezbiterium, z którym komunikowała się poprzez ostrołukowe triforium ujęte w dużą blendę. Wieża południowa prawdopodobnie nie osiągnęła nigdy większej wysokości niż jedna kondygnacja i została przekształcona w gotycką kaplicę.
Wnętrze kościoła podzielono na trzy nawy o równej wysokości i niemal takiej samej szerokości (8,7 metra w nawie głównej i 7,4 metra w nawach bocznych), potęgujące wrażenie przestronności. Nawy i prezbiterium zamknięte zostały sklepieniami krzyżowo-żebrowymi z podwieszonymi zwornikami o bogatym programie ikonograficznym (między innymi przedstawienia strusia, syreny, bazyliszka, smoka, gęsi, orła, głowy błazna, biskupa i starca). Elewacje wewnętrzne prezbiterium otrzymały gładkie ściany, rozczłonkowane jedynie cienkimi służkami na które opadły sklepienia. Zarówno kapitele jak i konsole służek pokryte zostały dekoracją roślinną, rzadziej figuralną (np. zwierzęta, maska z której wyrastają gałęzie – tzw. zielony człowiek). Podział na nawy zapewniły ośmioboczne filary, z narożnikami bogato profilowanymi wałkami poprowadzonymi od cokołów aż do opasek impostowych. Nawę główną rozdzielono od prezbiterium arkadą tęczy z profilowaną archiwoltą przylegającą do sklepienia, osadzoną nieco niżej niż imposty filarów międzynawowych.
Na potężnych filarach międzynawowych utworzono wspaniałą galerię jedenastu apostołów, wykonaną około 1330-1340 roku. Ten najbardziej monumentalny zespół rzeźb w Prusach, zastosowany jeszcze w kościele zamkowym w Malborku i w katedrze w Królewcu, wzorowany był prawdopodobnie na kaplicy przy pałacu królewskim w Paryżu. W Chełmnie po raz pierwszy został umieszczony w nawie, a nie w prezbiterium. Apostołom utworzono w rękach księgi, na których pierwotnie było wypisane credo, czyli wyznanie wiary. W czasie ich powstania utworzono także malowidła naścienne w prezbiterium oraz malowidło ze św. Krzysztofem w nawie północnej.
Stan obecny
Kościół parafialny w Chełmnie należy, oprócz kościoła św. Jakuba w Toruniu, do budowli o najwyższej randze artystycznej na terenie historycznej ziemi chełmińskiej. Wzniesiony został przez budowniczych o wysokim poziomie umiejętności warsztatowych, co uwidocznione zostało przez rygorystyczną symetrię planu, lecz także staranne i bogate opracowanie detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego. Wprowadzenie pewnych modyfikacji w toku budowy nie zakłóciło jednolitości kościoła, a halowy korpus oraz prosto zamknięte prezbiterium traktować można jako modelowy wzorzec architektury sakralnej ziemi chełmińskiej. Co więcej zabytek na przestrzeni wieków szczęśliwie uniknął większych zniszczeń.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Chrzanowski T., Kornecki M., Chełmno, Warszawa 1991.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.