Historia
Bracia franciszkańscy przybyli do Chełmna w 1258 roku i mając potężnych protektorów mogli pozwolić sobie od razu na rozpoczęcie prac budowlanych. Prowadzili je jeszcze w 1311 roku o czym świadczył sporządzony wówczas testament Adelajdy Ullman, wdowy po chełmińskim patrycjuszu, która zapisała 1 grzywnę na wspomożenie budowy. Po 1326 roku, kiedy franciszkanie nabyli od miasta przyległą do kościoła działkę, powiększono i przebudowano prezbiterium kościoła klasztornego św. Jakuba i Mikołaja. Świątynię tą konsekrował około 1346 roku biskup Otton.
Chełmiński konwent franciszkanów rozpadł się w dobie reformacji, w 1539 roku nie było już w klasztorze zakonników, a biskup Tydeman Giese oddał zabudowania przejściowo na potrzeby mieszczan. Franciszkanie ponownie pojawili się w Chełmnie około 1582 roku, rozbudowując konwent przez cały XVII wiek. Olbrzymim wstrząsem dla klasztoru był dopiero pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku. Na specjalny rozkaz króla Fryderyka Wilhelma III z 1806 roku rozpoczęto proces kasacji chełmińskiego konwentu, na skutek czego jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku całkowicie rozebrane zostały budynki klauzury.
W latach 1822-1828 dawny kościół klasztorny należał przejściowo do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia, które później przeniosły się do klasztoru cysterek. Po ich odejściu bogaty wystrój wnętrza świątyni przeniesiony został do innych kościołów, a budowlę w 1859 roku oddano ewangelikom. Około 1859 roku odnowiono wnętrze w duchu neogotyku, zaś po 1881 roku natrafiono na malowidła gotyckie, które później zamalowano i odsłonięto ponownie w latach 2006-2007.
Architektura
Klasztor usytuowano w północno – zachodniej części miasta, w obrębie murów obronnych, które ograniczały działkę franciszkanów od północy. Po zachodniej stronie znajdował się klasztor cysterek, natomiast na południu droga miejska wiodła do jednego z narożników rynku. Zespół klasztorny składał się z kościoła oraz przylegających do niego od północy zabudowań klauzury, które otaczały wewnętrzny dziedziniec. Główne, wschodnie skrzydło sąsiadowało prostopadle z prezbiterium kościoła.
Prace nad budową kościoła klasztornego św. Jakuba i Mikołaja realizowano dwuetapowo. Najpierw wzniesiono trójnawową świątynię halową o równej wysokości naw i dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym od wschodu prostą ścianą. Dopiero w trakcie późniejszej przebudowy z pierwszej połowy XIV wieku nawę główną podwyższono do wysokości 21,3 metrów, nadając świątyni charakter pseudobazyliki. Przedłużono też prezbiterium o 8 metrów, czyli o jedno przęsło, tak aby dorównywało ono swoją długością nawom. Ostatecznie powstała budowla trójnawowa na planie prostokąta z węższym, także prostokątnym prezbiterium po stronie wschodniej i czworoboczną, wyżej ośmioboczną wieżą po stronie południowej. Długość wnętrza wyniosła 48,5 metrów, szerokość korpusu 15,6 metrów (z czego nawa główna 6,7 metra), natomiast prezbiterium 9,2 metra. Wyróżniały się zwłaszcza rozmiary przebudowanego po 1326 roku chóru, najszerszego i najdłuższego ze wszystkich trójprzęsłowych, prosto zamkniętych prezbiteriów na ziemi chełmińskiej (24 metry zewnętrznej długości przy 28 metrach długości korpusu). Od północy do kościoła przylegały zabudowania klasztorne.
Nawy uzyskały sklepienia gwiaździste w początkach trzeciej ćwierci XIV wieku: ośmioramienne w nawie głównej i czteroramienne w nawach bocznych, natomiast w prezbiterium, sklepionym znacznie wcześniej, zastosowano prosty układ krzyżowy, ozdobiony wyjątkowej urody zwornikami. Żebra prezbiterium opuszczono wiązkami na służki podwieszane przy ścianach wzdłużnych na geometrycznych konsolach a w narożnikach opuszczone do posadzki. Potężne sklepienie korpusu świątyni o powierzchni 621 m² spoczęło na czterech masywnych, czworobocznych filarach ze ściętymi narożnikami, przy czym za pośrednictwem systemu służek jego ciężar rozłożono również na ściany obwodowe, które w tym celu otrzymały grubość 1,4 metra i zostały wzmocnione równomiernie rozstawionymi przyporami. Mimo to wnętrze nie sprawiało przytłaczającego wrażenia. Czuło się harmonię wynikającą z symetrii układu, a nade wszystko lekkość architektury. Wrażenie to osiągnięto przez rozprucie płaszczyzny ścian wielkimi otworami okiennymi oraz ujęcie filarów międzynawowych z każdej strony smukłymi wałkami służek.
Okna korpusu nawowego otrzymały formę trójdzielną, za wyjątkiem nieco skromniejszego okna zachodniego, wypełnionego dwudzielnym maswerkiem. Także okna w prezbiterium były dwudzielne, wyjątkowo wysokie, smukłe. Wyróżniono okno wschodnie oświetlające główny ołtarz, wypełnione okazałym czwórdzielnym maswerkiem łączącym motywy trój i czwórliści z sześcioramienną rozetą wpisaną w okrąg. Wszystkie okna obustronnie rozglifiono i zamknięto ostrołukami. Mury kościoła przebite były także kilkoma portalami. Mniejszy, ozdobiony obłym wałkiem i fazowaniem po północnej stronie prezbiterium, służył do przemieszczania się mnichów z klauzury. Duży, bogato profilowany portal główny po południowej stronie nawy bocznej dostępny był dla ludzi świeckich. Ponadto kościół posiadał dwa inne wejścia: jedno w zachodnim przęśle nawy głównej, drugie we wschodnim przęśle prezbiterium, które prowadziło do przylegającej zakrystii. Połączone były również przejściem poddasza skrzydła klasztornego i prezbiterium.
Ściany prezbiterium i korpusu nawowego w średniowieczu pokryte były przepięknymi malowidłami figuralnymi pochodzącymi najprawdopodobniej z przełomu XIV i XV wieku. Obie główne części kościoła połączono ostrołukową arkadą tęczy, która ze względu na większą szerokość prezbiterium nie była widoczna z nawy głównej (przysłoniły ją filary międzynawowe). Archiwolta arkady została bogato oprofilowana i osadzona na gzymsach impostowych. Nad nią wysoka ściana oddzieliła przestrzeń dachową nad prezbiterium od nawy.
Wraz z założeniem sklepień nadbudowano zachodni szczyt, który osiągnął wysokość 42,4 metrów (powtórzył on kompozycję szczytu kaplicy św. Marcina w Chełmnie). Jeszcze wyższa została ośmioboczna, smukła wieża dzwonnicza, nadbudowana w trzeciej ćwierci XIV wieku nad zakrystią. Otrzymała ona łącznie z wieńczącym ją krzyżem aż 54,5 metra wysokości. Przy przejściu z części czworobocznej do ośmioboku zastosowano w niej wyjątkowy na ziemi chełmińskiej motyw czworobocznych wnęk, pierwotnie zapewne mieszczących figury, otwartych z dwóch stron ostrołukowymi arkadami wspartymi na narożnej kolumience.
Stan obecny
Zabudowania franciszkańskiej klauzury nie zachowały się do czasów współczesnych. Obecnie na ich miejscu znajduje się plac oraz neogotycki budynek szkoły gimnazjalnej, jedynie na elewacjach kościoła widoczne są ślady po dachach dawnych budynków i łączące się z nimi portale w przyziemiu i na piętrze. Sam kościół pozostaje wyjątkowo cennym zabytkiem gotyckiej architektury ceglanej, gdyż uniknął większych zniszczeń i nowożytnych przekształceń. Te ostatnie to między innymi dwie przypory zachodnie, odnowione maswerki okienne, uszkodzenia i późniejsze uzupełnienia szczytów. Współczesny jest ponadto wystrój malarski wnętrza i skromne wyposażenie, które pozwala podziwiać samą architekturę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Chrzanowski T., Kornecki M., Chełmno, Warszawa 1991.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.