Historia
Rycerska wieś Chełm Dolny (niem. Wartenberg) po raz pierwszy odnotowana została w przekazach pisemnych w 1337 roku. W okresie tym funkcjonował już w niej wczesnogotycki murowany kościół, wzniesiony około drugiej połowy XIII wieku, w okresie największego ożywienia budowlanego na Pomorzu Zachodnim. W chwili pierwszej wzmianki stanowił filię parafii w Warnicach, z jednym łanem gruntu przeznaczonym na jego utrzymanie. Stosunkowo rozbudowana forma architektoniczna (wydzielone prezbiterium) wskazywałaby jednak, iż pierwotnie być może był budowlą parafialną.
W XIV wieku patronat nad kościołem mogli pełnić właściciele osady z rodu von Wedel. Od 1401 roku wieś dzierżył Georg von Elligen, natomiast od 1444 roku w Chełmie osiadła rodzina Plötz. Oprócz niej we wsi znaczne dobra posiadali w połowie XV wieku także Werbelowie. W czasie najazdu husyckiego z 1433 roku, wspomagającego króla polskiego Władysława II Jagiełłę przeciwko Krzyżakom, kościół miał ulec spaleniu. Po zakończeniu działań militarnych został odbudowany i prawdopodobnie wówczas wyposażony w nowe ceglane szczyty. W XVI wieku przejęty został przez protestantów, ale zapewne nie spowodowało to żadnych większych zmian architektonicznych.
W czasie wojny trzydziestoletniej kościół mógł podupaść lub nawet popaść w ruinę, bowiem miejscowe dobra wyludniły się. Jeszcze w 1685 roku znaczna część ziem osady leżała ugorem. Odbudowa gospodarki w XVIII stuleciu prawdopodobnie pociągnęła za sobą pierwsze poważniejsze zmiany architektoniczne w kościele, takie jak dobudowana loża kolatorska, przekształcone otwory okienne, czy podwyższona korona murów. Wymienione zostało też wyposażenie świątyni na barokowe. Już jednak w XIX stuleciu kościół podupadł i pod koniec stulecia znajdował się w złym stanie. Remont przeprowadzono w 1908 roku z fundacji hrabiego von Tresckow. W jego trakcie między innymi przemurowana została zachodnia ściana kościoła i wzniesiona została wieża.
Architektura
Kościół początkowo składał się ze zorientowanej względem stron świata prostokątnej nawy oraz z węższego prezbiterium o rzucie zbliżonym do kwadratu, a więc na wschodzie zamkniętego ścianą prostą. Obie części wzniesiono z kamienia granitowego, ciosanego do formy regularnej kostki, układanej w równe warstwy i łączonej zaprawą wapienną, przy czym na jednym z ciosów umieszczony został ryt z motywem równoramiennego krzyża. Nawa posiadała 12,3 metra szerokości i co najmniej 11,1 metrów długości. Prezbiterium uzyskało rozmiar 9 x 10 metrów.
Oświetlenie kościoła zapewniały wąskie i wysokie okna z ostrołucznymi zamknięciami i obustronnymi rozglifieniami, w całości wykonane z twardego granitu. Dwa takie otwory zapewne znajdowały się w ścianie południowej nawy, a co nieczęste również w ścianie północnej, częściej pozostawianej jako pełna. Prezbiterium mogło być oświetlane od południa dwoma oknami, natomiast w ścianie wschodniej umieszczono typową dla regionu triadę, ze środkowym oknem nieco wyższym od dwóch bocznych. Układ trzech otworów wschodnich mógł być wzorowany na budowlach cysterskich, albo był bezpośrednim nawiązaniem do symboliki Trójcy Świętej.
Główne wejście do kościoła wiodło poprzez uskokowy i ostrołuczny portal w południowej ścianie nawy. Co nieczęste we wczesnogotyckich wiejskich kościołach pomorskich ozdobiony został on półokrągłym profilem przy krawędzi zewnętrznego uskoku. Drugie wejście do kościoła mogło prowadzić od zachodu. Wnętrze zapewne w średniowieczu nie było podsklepione, ani w części nawowej, ani w prezbiterialnej.
Stan obecny
Kościół pomimo znacznych przekształceń nowożytnych zachował do dnia dzisiejszego wczesnogotyckie elementy i częściowo pierwotny układ przestrzenny oraz bryłę. Największą zmianą w stosunku do oryginalnego wyglądu jest neogotycka wieża. Ponadto nie zachowała się pierwotna ściana zachodnia nawy, a korona murów obwodowych jest lekko nadbudowana maszynową cegłą. Większość otworów okiennych została zniekształcona, ale przetrwały dwa wczesnogotyckie okna w północnej ścianie nawy. Choć zamurowane i częściowo uszkodzone, czytelne są trzy wczesnogotyckie okna wschodnie, które można by odtworzyć po usunięciu okien nowożytnych, podobnie jak dwa okna południowe nawy. Oryginalny jest południowy portal wejściowy, jeden z nielicznych pośród wiejskich kościołów Pomorza Zachodniego, który uzyskał profilowanie. Warto też zwrócić uwagę na zdobiony krzyżem kamień w narożniku południowo – wschodnim prezbiterium. Szczyt wschodni, za wyjątkiem korony i sterczyn, może pochodzić z czasu XV-wiecznej odbudowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół fil. p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, A.Jankowski, nr 7082, Chełm Dolny 1996.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.