Historia
Początek budowy zamku chęcińskiego miał miejsce pod koniec XIII wieku, prawdopodobnie z fundacji Wacława II, króla czeskiego z dynastii Przemyślidów, w latach 1300 – 1305 także władcy Polski, który ufundował go w celu ochrony pobliskich górniczych osad. Wiadomo, iż zamek istniał już w 1306 roku, kiedy to Władysław Łokietek nadał go biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie. Do przejęcia prawdopodobnie nie doszło, gdyż już w 1308 roku w dokumentach pojawił się starosta chęciński Wacław. W czasach Kazimierza Wielkiego, lub co bardziej prawdopodobnie jeszcze za rządów Władysława Łokietka, który między 1306 a 1325 rokiem lokował miasto Chęciny, a sam wielokrotnie odwiedzał zamek, doszło do gruntownej przebudowy początkowo niewielkiego zamku.
W XIV i XV wieku zamek pełnił funkcję ważnego ośrodka administracyjnego i militarnego. Odbywały się w nim w 1310, 1318 i 1331 zjazdy możnowładców i rycerstwa, odgrywał także ważną rolę jako miejsce koncentracji wojsk wyruszających na wojnę z krzyżakami. Ze względu na niedostępność zamku, zdeponowano w nim skarbiec archidiecezji gnieźnieńskiej. Mianowicie w przededniu święta Wszystkich Świętych 1318 roku arcybiskup gnieźnieński Janisław przekazał do Chęcin w depozyt, za zgodą króla Władysława Łokietka, utensylia swego kościoła, z powodu zagrożenia wojną z krzyżakami. Od czasów Kazimierza Wielkiego zamek przez długie lata używany był w charakterze więzienia (podobnie jak wiele innych warowni królewskich). Osadzono w nim m.in. Warcisława z Gortatowic herbu Lis, po poddaniu krzyżakom w 1409 roku zamku w Bobrownikach, a następnie znaczniejszych jeńców schwytanych po bitwie pod Grunwaldem i Koronowem, w tym Michała Küchmeistra, wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Na zamku spędził także 10 lat Andrzej Garbaty, przyrodni brat, a zarazem zacięty wróg Władysława Jagiełły, oraz Hińcza z Rogowa, który jak pisał kronikarz Jan Długosz „wtrącony głęboko do brudnej wieży w Chęcinach omal nie wyzionął ducha od smrodu w więzieniu”. Zamek był ponadto rezydencją królowych i wdów. Przebywały w nim: Adelajda Heska, druga żona Kazimierza Wielkiego, Jadwiga, późniejsza matka Ludwika, królowa Węgier, oraz Elżbieta, siostra króla, sprawująca rządy w imieniu swego syna Ludwika Węgierskiego. Podczas szalejącej w 1425 roku zarazy, schronienie w murach zamku znalazł syn Jagiełły, Władysław.
W ciągu wieków wygląd zamku ulegał przemianie, choć prace z XIV i XV wieku miały raczej charakter stopniowej rozbudowy i napraw, w trakcie których między innymi powstał dolny dziedziniec i tzw. wielki dom na zamku górnym. Wczesnonowożytna działalność budowlana starostów Stanisława i Hieronima Szafrańców doprowadziła około połowy XVI wieku do wzniesienia arkad obiegających dziedziniec, dobudowy fasady bramy, przystosowania pierwotnego donżonu do funkcji gospodarczej (piekarnia), czy przebudowy kuchni. W 1540 roku wspomniano o prowadzonych pracach nad oczyszczeniem i ocembrowaniem studni. Sprawa ta ciągnęła się aż dwa lata, gdyż najmowani pracownicy odmawiali podjęcia się robót z powodu ogromnego fetoru wydobywającego się z dołu, bowiem utopiły się w nim psy, świnie i inne zwierzęta hodowlane. Pomimo oczyszczenia studni, już w sprawozdaniu z lustracji z 1569 roku zawarto wzmiankę o potrzebie naprawy zamku i związanych z tym trudnościach wynikających z braku wody.
W 1607 roku zamek został zdobyty i zrujnowany w trakcie rokoszu Zebrzydowskiego. Wkrótce podjęto jednak naprawy z inicjatywy starosty Stanisława z Ruszczy Branickiego, który odbudował warownię w stylu renesansowym. W 1657 roku zamek został spustoszony przez wojska Rakoczego, lecz później był jeszcze użytkowany przez starostę. Kolejne zniszczenia szwedzkie z 1707 roku były już na tyle poważne, że zamek został ostatecznie w XVIII wieku opuszczony.
Architektura
W świetle najnowszych badań archeologicznych pierwotny, najstarszy zamek z przełomu XIII i XIV wieku składał się z cylindrycznej wieży usytuowanej w najwyższym punkcie wzgórza, po południowo – zachodniej stronie jego szczytowego spłaszczenia. Wzniesiono ją w technice opus emplectum z miejscowego kamienia łamanego, spojonego wapienną zaprawą. Grubość muru wieży wynosiła 1,4 metra, a średnica około 9 metrów. Była ona wolnostojąca, przysadzista i zapewne niezbyt wysoka. Otoczono ją kamiennym murem obwodowym z hipotetycznym budynkiem bramnym po stronie wschodniej. Zabudowę wewnętrzną zapewne stanowiły drewniane budynki przystawione do wewnętrznych ścian muru.
W drugiej fazie, związanej z fundacją króla Władysława Łokietka, zburzono pierwotną wieżę i wzniesiono nowe założenie, składające się z muru obwodowego o wielobocznym narysie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 10 x 50 metrów, z dwiema cylindrycznymi wieżami od wschodu i zachodu, oraz z jednopiętrowym, prostokątnym budynkiem wysuniętym przed wieżę wschodnią. Wieża wschodnia położona była w najwyższym punkcie terenu, zabezpieczała bramę i prawdopodobnie pełniła rolę bergfriedu. Wjazd do zamku prowadził przez przejazd umieszczony we wschodnim odcinku muru, po drewnianym, w części zwodzonym moście.
Z wieżą zachodnią łączył się piętrowy budynek mieszkalny, być może o charakterze donżonu, zajmujący narożnik południowo – zachodni dziedzińca. Jego ogrzewanie zapewniał piec typu hypocaustium, dzięki któremu do komnat odprowadzano gorące powietrze. Mur rozdzielający izbę przypiecową od komory paleniskowej zwieńczony był łukiem ostrym otworu paleniskowego, natomiast komora paleniskowa i przedsionek były najprawdopodobniej przekryte ceglanym sklepieniem odcinkowym. Na piętrze budynku musiały znajdować się komnaty mieszkalne, prawdopodobnie oświetlane biforalnymi oknami od strony południowej.
Najprawdopodobniej jeszcze w drugiej połowie XIV wieku, za rządów Kazimierza Wielkiego, przeprowadzono rozbudowę zaplecza gospodarczego Chęcin w postaci zamku dolnego. Do starego obwodu murów dostawiono wówczas od zachodu kolejny wydłużony dziedziniec. Otaczał go mur obwodowy o narysie wieloboku, zwieńczony prawdopodobnie krenelażem, a w północno – zachodnim narożniku wzmocniony czworoboczną wieżą. Była ona przykryta dachem czterospadowym, a jej górna część być może posiadała drewnianą nadbudowę (może w formie hurdycji).
Południowo – zachodni narożnik dolnego dziedzińca wypełniał piętrowy, murowany budynek z furtą. W południowo – wschodniej części odkryto relikty budynku na planie kwadratu o wymiarach 4,6 x 5 metrów, wewnątrz zaś na planie koła. Mury wykonane zostały w technice opus emplectum przy użyciu spojonego zaprawą wapienną kamienia łamanego i cegły. Była to prawdopodobnie kuchnia zamkowa z centralnie umieszczonym kominem. Obok niej w niedalekim sąsiedztwie funkcjonowała niemal idealnie kwadratowa niewielka konstrukcja murowana, przypuszczalnie kuźnia z piecem. Pozostałą część zabudowy zamku dolnego tworzyły drewniane budynki gospodarcze, umiejscowione wzdłuż murów obwodowych.
W fazie rozbudowy datowanej na XV wiek, wzniesiono przy północnym murze zamku górnego prostokątny, jednotraktowy budynek mieszkalny (tzw. dom wielki) wraz z dostawioną od zachodu kuchnią. Rozbudowa zamku górnego w XV wieku obejmowała także zmodernizowanie i wzmocnienie wschodniej bramy, przed którą wzniesiono przedbramie, nad którym powstała następnie kaplica. Wjazd prowadził wówczas przez pięcioprzęsłowy, drewniany, zwodzony most wsparty na murowanych filarach. Prawdopodobnie w czasach Władysława Jagiełły powstały charakterystyczne ceglane nadbudowy cylindrycznych wież, zwieńczonych machikułami i nakrytych gontowymi, stożkowatymi dachami.
Stan obecny
Zamek do dziś przetrwał w postaci okazałej trwałej ruiny, wraz z pełnym obwodem murów, trzema wieżami i reliktami budynków mieszkalnych, przy czym lico i korona murów były wielokrotnie naprawiane w czasach współczesnych. W ostatnich latach zabytek poddany został tzw. rewitalizacji, co doprowadziło do komercjalizacji przestrzeni zamku przy jednoczesnym utraceniu pierwotnego klimatu, a co więcej nie uczytelniono żadnej z odkrytych w ostatnim okresie budowli. We wschodniej wieży mieści się punkt widokowy. Godziny otwarcia znaleźć można na oficjalnej stronie zabytku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gliński W., Nowe elementy poznawcze królewskiego zamku w Chęcinach w świetle nowych badań archeologicznych i studiów historycznych [w:] Studia z historii i archeologii architektury, red. P. Kocańda, P. Gorazd-Dziuban, A. Rozwałka, Rzeszów 2021.
Hadamik C., Najstarszy zamek w Chęcinach, „Czasopismo Techniczne”, zeszyt 23, rok 108, Kraków 2011.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.
Zamek królewski w Chęcinach na tle Europy Środkowej. Geneza, funkcje, znaczenie, red. B.Wojciechowska, S.Konarska-Zimnicka, Kielce 2018.