Historia
Wznoszenie zamku Bütow rozpoczął zakon krzyżacki w 1390 roku, za rządów prokuratora Jakuba von Reinach. Pracami budowlanymi, zakończonymi w 1405 roku, kierował sprowadzony z Malborka wybitny budowniczy krzyżacki Mikołaj Fellenstein. To zapewne on był autorem koncepcji odchodzącej od typowego schematu krzyżackiego zamku konwentualnego i pozwalającej zastosować do obrony broń palną. U schyłku XIV wieku było to rozwiązanie nowatorskie, wprowadzone zapewne ze względu na duże znaczenie zamku, położonego na terenach przygranicznych, w pobliżu ważnego szlaku handlowo – komunikacyjnego, łączącego państwo krzyżackie z terenami etnicznie niemieckimi, z których napływała pomoc militarna i materialna dla zakonu krzyżackiego.
Po klęsce zakonu w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku, zamek wraz z ziemią bytowską na krótko przeszedł pod zwierzchnictwo Polski, jednak po podpisaniu pierwszego pokoju toruńskiego w 1411 krzyżacki garnizon powrócił. W kolejnych latach, w związku z problemami finansowymi zakonu zamek podupadł, zwłaszcza, iż w 1433 roku w trakcie oblężenia prowadzonego przez wojska husyckie został uszkodzony. Wspominał o tym list namiestnika bytowskiego do wielkiego mistrza krzyżackiego z 1451 roku. Trzy lata później, po wybuchu powstania antykrzyżackiego i trzynastoletniej wojny polsko – krzyżackiej, zamek poddał się bez walki mieszczanom gdańskim, a ci w 1455 roku przekazali go królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W zamian za zasługi władca polski oddał Bytów księciu słupskiemu Erykowi II, lecz z powodu słabej obrony już w 1460 roku zamek ponownie wpadł w ręce krzyżackie. Ostatecznie dopiero na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku, cała ziemia bytowska wraz z zamkiem została wcielona do Królestwa Polskiego, choć Kazimierz Jagiellończyk ponownie przekazał ją w lenno Erykowi II.
Od 1466 roku zamek należał do książąt pomorskich i był siedzibą ich kasztelanów. Następca Eryka II, Bogusław X, rozpoczął renesansowe przekształcanie warowni. Otrzymała ona ziemne fortyfikacje, narożne basteje i przekształcony wjazd. Około 1570 roku wzdłuż murów zaczęto stawiać nowe budynki gospodarcze i mieszkalne: po stronie południowo – wschodniej tzw. Dom Książęcy, a po stronie południowo – zachodniej kancelarię. Dodatkowo w 1623 roku Bogusław XIV ufundował dom dla wdów książęcych przy narożniku północnym. Będąc ważną siedzibą Gryfitów zamek przekształcił się w wygodną, nowożytną rezydencję.
Pierwsze straty obiekt poniósł podczas wojny trzydziestoletniej, gdy wojska cesarskie spustoszyły Bytów. W 1638 roku po bezpotomnej śmierci ostatniego Gryfity ziemia bytowska wraz z zamkiem przeszła w ręce polskie, będąc odtąd siedzibą starostów. W czasie wojen polsko-szwedzkich zamek spłonął, wysadzona została również w powietrze narożna wieża czworoboczna. Następnie częściowo odbudowany pełnił funkcje sądu i więzienia, a po II Wojnie Światowej ostatecznie wyremontowany został siedzibą Muzeum Zachodnio – Kaszubskiego.
Architektura
Zamek zbudowany został na sztucznie usypanym wzniesieniu usytuowanym na południowy – wschód od miasta, z którym nie był on połączony wspólnymi obwarowaniami. Od południa i zachodu opływała go niewielka rzeka Bytówka, tworząca zakole także wokół miasta. Zamek wzniesiono z cegły i kamieni eratycznych na planie prostokąta o wymiarach 49×70 metrów.
Ważną rolę w systemie obronnym odgrywały masywne, narożne wieże ze strzelnicami przystosowanymi do użycia broni palnej. Łączył je mur o wysokości od 12 do prawie 15 metrów, przepruty w koronie otworami strzelczymi, rozstawionymi średnio co 1,5 metra. Dostęp do nich zapewniały ganki obronne, które najpewniej przykryte były daszkami dla ochrony przed zimnem i deszczem. Bezpośrednio przy domu mieszkalnym, po stronie północno – zachodniej stała wieża czworoboczna, po przeciwnej, czyli północno – wschodniej stronie wieża Młyńska, od południowego – zachodu Różana i od południowego – wschodu Polna. W zachowanej jedynie szczątkowo wieży stojącej na zewnątrz muru północno – zachodniego znajdował się zapewne dansker. Wieże narożne wysunięte były poza obwód murów, by umożliwić ostrzał z flanki. Ich górne kondygnacje stanowiły także dobre punkty obserwacyjne, natomiast ciemne, dolne kondygnacje przeznaczane były na magazyny i cele więzienne.
Przy kurtynie północno – zachodniej powstał dom mieszkalny o długości 36 metrów i szerokości 11 metrów. Był to obiekt trójkondygnacyjny, jednotraktowy i podpiwniczony, dostępny wprost z dziedzińca, z którego można było przejść bezpośrednio do piwnic i pomieszczeń parteru. Od strony dziedzińca przylegał do niego drewniany ganek, służący do komunikacji z komnatami na piętrze. Na wysokie poddasze wchodzono natomiast wykorzystując spiralną klatkę schodową umieszczoną w narożniku południowo – zachodnim. Krótsze ściany domu mieszkalnego zwieńczone były gotyckimi szczytami, później obniżonymi i przekształconymi.
Wewnątrz budynku piwnice pełniły rolę spiżarni, parter natomiast mieścił izby gospodarcze oraz pomieszczenia dla knechtów. Piwnica podzielona była na siedem komór przykrytych sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi, natomiast na parterze najpewniej znajdowało się pięć pomieszczeń, dostępnych od strony dziedzińca przez cztery portale, zamknięte odcinkowo, z wałkowym profilowaniem ościeży. Głównych sześć pomieszczeń, takich jak izby prokuratora i jego rycerzy, refektarz oraz kaplica, zajmowało reprezentacyjne pierwsze piętro. Oświetlały ją wysokie okna umieszczone od północno – zachodniej strony, zlokalizowano tam też niewielkie wykusze ustępowe. Dostęp do komnat piętra zapewniało pięć rozmieszczonych nieregularnie portali, przystępnych z drewnianego krużganka. Najwyższe piętro (poddasze) pełniło rolę spichlerza i magazynu. Znajdował się tam również ganek obronny w grubości murów obwodowych.
Zabudowę dziedzińca zamkowego uzupełniała studnia oraz piętrowa kuchnia przystawiona do muru południowo – zachodniego. Wjazd do zamku umieszczony był w czworobocznym budynku bramnym pośrodku kurtyny północno – wschodniej muru, umieszczonym wewnątrz obwodu murów, na terenie dziedzińca, ale poprzedzonym od strony zewnętrznej prostym przedbramiem. Wjazd do niego zapewniał zwodzony most nad fosą o szerokości około 10 metrów. Drugi mniejszy budynek bramny stał po zewnętrznej stronie fosy.
Stan obecny
Odrestaurowany zamek bytowski jest jednym z najlepiej zachowanych zamków krzyżackich. Pomimo zmian wprowadzonych w czasach nowożytnych, jego średniowieczny układ jest w pełni czytelny. Zmiany pośredniowieczne doprowadziły do budowy skrzydła południowo – wschodniego i północno – wschodniego, konieczności odbudowy wieży czworobocznej, utraty sklepień i szczyty zachodniego w skrzydle gotyckim a także zawalenia jego południowo – zachodniego narożnika ze schodami w grubości muru. Usunięta została też część oryginalnych ganków obronnych, zastąpionych nowymi pod koniec XVII wieku. Obecnie na zamku mieszczony jest hotel z restauracją w tzw. Domu Książęcym, biblioteka z czytelnią w skrzydle wschodnim i muzeum Zachodnio – Kaszubskie z bogatymi zbiorami kultury ludowej w skrzydle północnym. Godziny otwarcia sprawdzić można na stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Janocha H., Lachowicz F., Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Pomorza Gdańskiego, Warszawa 2003.