Historia
Krzyżacy weszli w posiadanie ziemi słupskiej w 1329 roku, w ramach dwunastoletniego zastawu od książąt zachodniopomorskich. W tym samym roku wykupili też od rycerza Henninga Behra ziemię bytowską. Choć w 1341 roku książęta spłacili długi zastawne, a zakon został zmuszony do oddania ziemi słupskiej, to terytorium Bytowa pozostało już w rękach krzyżackich. W 1346 roku nowym nabytkiem terytorialnym zarządzał komtur, ale z czasem ranga Bytowa została obniżona do siedziby prokuratora (niem. Pfleger). Co najmniej od lat 70-tych XIV wieku urzędnik ten podlegał bezpośrednio zwierzchnictwu rezydujących w Malborku wielkich mistrzów. Jego miejscem zamieszkania był wówczas bytowski dwór, w 1389 roku opisany przez szwedzkiego posła Nicholasa Platego z Roskilde jako „curia habitaccionis provisoris de Buthow”.
Wznoszenie murowanego zamku Bütow zakon krzyżacki rozpoczął we wczesnych latach 90-tych XIV wieku, za rządów prokuratora Jakoba von Reinach. Według zapisów w księdze skarbnika malborskiego, w 1399 roku prace budowlane były już bardzo zaawansowane. Z polecenia wielkiego mistrza Konrada von Jungingena wysłano też wtedy bytowskiego murarza do Nidzicy, w celu obejrzenia tamtejszego zamku, zapewne by zdobył dodatkową wiedzę przed przystąpieniem do prac wykończeniowych. W latach 1400-1403, wraz z postępem prac, sumy wypłacane na budowę zamku stopniowo malały. W 1404 roku oprócz cegieł zakupiono też duże ilości dachówek, a anonimowy murarz otrzymał pieniądze za kładzenie posadzki i naprawienie pieca w refektarzu. Pracami budowlanymi kierował wówczas sprowadzony z Malborka wybitny budowniczy krzyżacki Niclaus Fellenstein. To zapewne on był autorem koncepcji odchodzącej od typowego schematu krzyżackiego zamku konwentualnego i pozwalającej zastosować do obrony broń palną. U schyłku XIV wieku było to rozwiązanie nowatorskie, wprowadzone zapewne ze względu na duże znaczenie zamku, położonego na terenach przygranicznych, w pobliżu ważnego szlaku handlowo – komunikacyjnego, łączącego państwo krzyżackie z terenami etnicznie niemieckimi, z których napływała pomoc militarna i materialna dla zakonu krzyżackiego. Budowę zamku bytowskiego zakończono około 1405-1406 roku, kiedy to zakupiono za 11 grzywien wyposażenie kaplicy zamkowej, przeszklono okna i utworzono kanał ściekowy.
Po klęsce zakonu w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku, zamek wraz z ziemią bytowską na krótko przeszedł pod zwierzchnictwo Polski, jednak po podpisaniu pierwszego pokoju toruńskiego w 1411 roku krzyżacki garnizon powrócił. W kolejnych latach, w związku z problemami finansowymi zakonu zamek podupadł, zwłaszcza, iż w 1433 roku w trakcie oblężenia prowadzonego przez wojska husyckie został uszkodzony. Wspominał o tym list namiestnika bytowskiego do wielkiego mistrza krzyżackiego z 1451 roku. Zaplanowano wówczas prace naprawcze, bowiem prokurator bytowski zakupił duże ilości wapna i drewna opałowego oraz posłał do Tczewa po pomoc w postaci wozów i ludzi do transportu. Być może remontów nie udało się ukończyć, gdyż trzy lata później, po wybuchu powstania antykrzyżackiego i trzynastoletniej wojny polsko – krzyżackiej, zamek poddał się bez walki mieszczanom gdańskim, a ci w 1455 roku przekazali go królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W zamian za zasługi władca polski oddał Bytów księciu słupskiemu Erykowi II, lecz z powodu słabej obrony już w 1460 roku zamek ponownie wpadł w ręce krzyżackie. Ostatecznie dopiero na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku, cała ziemia bytowska wraz z zamkiem została wcielona do Królestwa Polskiego, choć Kazimierz Jagiellończyk ponownie przekazał ją w lenno Erykowi II.
Od 1466 roku zamek należał do książąt pomorskich i był siedzibą ich kasztelanów. Następca Eryka II, Bogusław X, rozpoczął renesansowe przekształcanie warowni. Otrzymała ona zewnetrzne ziemne fortyfikacje, narożne basteje i przekształcony wjazd. Około lat 1570-1580 wzdłuż murów zaczęto stawiać nowe budynki gospodarcze i mieszkalne: po stronie południowo – wschodniej tzw. Dom Książęcy, a po stronie południowo – zachodniej kancelarię. Dodatkowo w 1623 roku Bogusław XIV ufundował dom dla wdów książęcych przy narożniku północnym. Będąc ważną siedzibą Gryfitów zamek przekształcił się w wygodną, nowożytną rezydencję.
Pierwsze poważne straty zamek poniósł podczas wojny trzydziestoletniej, gdy wojska cesarskie spustoszyły Bytów. W 1638 roku po bezpotomnej śmierci ostatniego Gryfity ziemia bytowska wraz z zamkiem przeszła w ręce polskie, będąc odtąd siedzibą starostów. W czasie wojen polsko-szwedzkich zamek spłonął, wysadzona została również w powietrze narożna wieża czworoboczna. Następnie częściowo wyremontowany pełnił funkcje sądu i więzienia, a gdy po II Wojnie Światowej ostatecznie został odrestaurowany, stał się siedzibą Muzeum Zachodnio – Kaszubskiego. Nieco wcześniej, w latach 30-tych XX wieku, odbudowana została narożna wieża czworoboczna.
Architektura
Zamek bytowski zbudowany został na sztucznie usypanym wzniesieniu, usytuowanym na południowy – wschód od miasta, z którym nie był on połączony wspólnymi obwarowaniami. Od południa i zachodu opływała go niewielka rzeka Bytówka, tworząca zakole także wokół miasta. Zamek wzniesiono z cegły kładzionej w wątku gotyckim i z nie układanych regularnymi warstwami kamieni eratycznych, na planie prostokąta o wymiarach 52 x 72 metry. Jego cechą charakterystyczną był brak przed głównym obwodem obronnym ufortyfikowanego przedzamcza, a zarazem nowatorskie podejście do zmian w sztuce wojennej.
Obwód obronny zamku tworzył mur o wysokości od 12 do prawie 15 metrów, przepruty w koronie otworami strzeleckimi, rozstawionymi średnio co 1,5 metra i rozglifionymi do wnętrza w celu umożliwienia szerokiego ostrzału przedpola. Dostęp do nich zapewniały ganki obronne, które najpewniej przykryte były daszkami dla ochrony przed zimnem i deszczem. Chodniki straży skomunikowane były też z kilkoma wykuszami latrynowymi lub obronnymi, osadzonymi na profilowanych cegłach. Przypuszczalnie zamek posiadał również zewnętrzny mur obronny parchamu, którego relikty mylnie zidentyfikowano jako wieżę danskeru (te powstawały jednak wyłącznie w krzyżackich zamkach komturskich, a nie budowlach niższej rangi, ponadto stoki zamkowego wzgórza w Bytowie były zbyt strome, w murze obwodowym nie utworzono odpowiednich oporów pod arkady, a higienę zapewniały liczne wykusze).
Ważną rolę w systemie obronnym zamku odgrywały masywne, narożne wieże, trzy cylindryczne i jedna czworoboczna, przy czym cylindryczne wschodnia i południowa posadowione zostały na cokołach ośmiobocznych. Wieża czworoboczna stała po stronie północnej, bezpośrednio przy domu mieszkalnym, po zachodniej stronie umieszczono wieżę Młyńską, od wschodu Różaną i od południa Polną. Wszystkie cztery wieże wysunięte były poza obwód murów, by umożliwić ostrzał z flanki. Posiadały na poszczególnych poziomach radialnie rozlokowane i osadzone w specjalnych wnękach strzelnice, przystosowane do użycia broni palnej. Ich górne, rozdzielone stropami kondygnacje stanowiły także dobre punkty obserwacyjne, natomiast ciemne, podsklepione dolne kondygnacje przeznaczane były na magazyny i cele więzienne. Wieża czworoboczna, jako sąsiadująca z głównym domem zamkowym, mogła po części pełnić funkcje mieszkalne. Wieża zachodnia i południowa posiadały po sześć kondygnacji, natomiast wschodnia siedem, zapewne ze względu na skierowanie ku łatwiej dostępnemu terenowi. Na dolnych piętrach wieże cylindryczne były otwarte od strony dziedzińca, co umożliwiało wietrzenie dymów z broni palnej. W przypadku zachodniej wieży były to dwie kondygnacje, a u dwóch pozostałych trzy.
Wjazd do zamku umieszczony był w czworobocznym budynku bramnym pośrodku kurtyny północno – wschodniej muru, umieszczonym wewnątrz obwodu murów, na terenie dziedzińca, ale poprzedzonym od strony zewnętrznej prostym przedbramiem. Droga do niego prowadziła przez zwodzony most nad fosą o szerokości około 10-14 metrów. Budynek bramny posiadał wysokość równą lub minimalnie wyższą od sąsiednich kurtyn, dzięki czemu był dostępny z ich ganków obronnych. Wewnątrz komunikację pionową zapewniały schody w grubości muru. Nad przejazdem bramnym z ostrołucznym portalem mieściły się trzy piętra z pomieszczeniami doświetlanymi pojedynczymi oknami, z których dwa pierwsze piętra mogły być dogrzewane kominkami. Fosa osłaniała pierwotnie zamek tylko z dwóch najłatwiej dostępnych stron. Po jej zewnętrznej stronie, wbrew starszym przypuszczeniom, nie było drugiego budynku bramnego.
Przestrzeń zamku wewnątrz obwodu głównego muru obronnego podzielona była poprzeczną ścianą na dwie części: większą wschodnią, dostępną przez budynek bramny, oraz mniejszą zachodnią. Wschodni dziedziniec zapewne pełnił rolę gospodarczego podzamcza, na którym do kurtyn dostawiona była stajnia, wozownia, magazyny, czy też różnego rodzaju szopy, natomiast na zachodnim mieściły się pomieszczenia reprezentacyjne i mieszkalne. Zabudowę mniejszego dziedzińca zamkowego uzupełniała studnia oraz podsklepiona kuchnia z paleniskiem i murowanym kominem, przystawiona do muru południowo – zachodniego. Murowane ocembrowanie studni częściowo wtopiono w poprzeczny mur, który posiadał wyjątkowo masywną konstrukcję grubości 2,4 metra, odpowiadającą wymiarom muru obwodowego. Wskazywałoby to na pełnienie funkcji nie tylko rozgraniczającej, ale i w pełni obronnej. Komunikacja pomiędzy dziedzińcami odbywała się za pomocą prostej bramy w murze poprzecznym, umieszczonej bliżej południowego krańca.
Przy kurtynie północno – zachodniej znajdował się wspomniany powyżej dom mieszkalny, będący budowlą o długości 36 metrów i szerokości 11 metrów, stykający się narożnikiem z wieżą czworoboczną. Był to obiekt czterokondygnacyjny, jednotraktowy i podpiwniczony, dostępny wprost z dziedzińca, z którego można było przejść bezpośrednio do piwnic i pomieszczeń parteru. Od strony dziedzińca przylegał do niego drewniany ganek, służący do komunikacji z komnatami na piętrze. Na wysokie poddasze wchodzono natomiast wykorzystując spiralną klatkę schodową umieszczoną w narożniku południowo – zachodnim. Krótsze ściany domu mieszkalnego zwieńczone były gotyckimi szczytami, ograniczającymi długi dwuspadowy dach.
Wewnątrz budynku piwnice pełniły rolę spiżarni, parter natomiast mieścił izby gospodarcze oraz pomieszczenia dla knechtów. Piwnica podzielona była na siedem komór przykrytych sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi. Na parterze najpewniej znajdowało się pięć podsklepionych pomieszczeń, dostępnych od strony dziedzińca przez cztery portale, zamknięte odcinkowo, z wałkowym profilowaniem ościeży. Głównych sześć pomieszczeń, takich jak izby prokuratora i jego rycerzy, ogrzewany piecem refektarz oraz kaplica, zajmowało reprezentacyjne pierwsze piętro. Kondygnację tą oświetlały wysokie okna umieszczone od północno – zachodniej strony, zlokalizowano tam też niewielkie wykusze ustępowe, w odróżnieniu od tych przy murze obronnym osadzone na wspornikach kamiennych. Jedyne pomieszczenie bez latryny, trzecie od południowego – zachodu, musiała zajmować kaplica. Dostęp do komnat piętra zapewniało pięć rozmieszczonych nieregularnie portali, przystępnych z drewnianego krużganka. Najwyższe dwa piętra pełniły rolę spichlerza i magazynu. Znajdował się tam również ganek obronny w grubości murów obwodowych.
Stan obecny
Odrestaurowany zamek bytowski jest jednym z najlepiej zachowanych zamków krzyżackich. Pomimo zmian wprowadzonych w czasach nowożytnych, jego średniowieczny układ jest w pełni czytelny. Zmiany pośredniowieczne doprowadziły do budowy skrzydła południowo – wschodniego i północno – wschodniego, konieczności odbudowy wieży czworobocznej, utraty sklepień i szczytu zachodniego w skrzydle gotyckim a także zawalenia jego południowo – zachodniego narożnika ze schodami w grubości muru. Usunięta została też część oryginalnych ganków obronnych, zastąpionych nowymi pod koniec XVII wieku. Obecnie na zamku umieszczony jest hotel z restauracją w tzw. Domu Książęcym, biblioteka z czytelnią w skrzydle wschodnim i muzeum Zachodnio – Kaszubskie z bogatymi zbiorami kultury ludowej w skrzydle północnym. Godziny otwarcia sprawdzić można na stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Janocha H., Lachowicz F., Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990.
Jóźwiak S., Wasik B., Murowany zamek prokuratorów krzyżackich w Bytowie w średniowieczu. Chronologia wznoszenia, rozplanowanie i układ przestrzenny, „Zapiski Historyczne”, t. 88, z. 4, 2023.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Pomorza Gdańskiego, Warszawa 2003.