Historia
Pierwszy bydgoski kościół farny wzniesiono po lokacji miasta w 1346 roku, choć w samym akcie nie uposażono świątyni, pozostawiając te kwestie wolnej decyzji wójtów i mieszczan. W 1402 roku w źródłach pisanych pojawił się rektor kościoła parafialnego w Bydgoszczy imieniem Krystyn, natomiast w 1408 roku został odnotowany w źródłach pisanych sam kościół św. Mikołaja. Rok później mógł on zostać zniszczony gdy miasto podpalili Krzyżacy, choć rozmiar ówczesnych szkód nie został nigdzie przekazany. Kolejne zniszczenia spowodował wielki pożar miasta z 1425 roku. Spalony kościół był już zapewne murowany, gdyż przechowywano w nim miejskie archiwum, zapewne uważając kościół za bezpieczniejszy od drewnianego ratusza.
Odbudowa a w zasadzie budowa późnogotyckiego kościoła rozpoczęła się w drugiej ćwierci XV wieku od prezbiterium i północnej ściany korpusu, którą częściowo zachowano ze starej świątyni. Prezbiterium być może po ukończeniu pełniło już funkcje sakralne, do czasu ukończenia pozostałej części budowli. Postęp przedłużających się robót przy wznoszeniu dalszych elementów uzależniony był od dopływu funduszy, których nie mogli w całości zapewnić mieszczanie i okoliczna szlachta. Korzystne warunki do pozyskiwania środków na budowę fary zapewnił dopiero wybuch wojny trzynastoletniej w 1454 roku. Podczas jej trwania Bydgoszcz wielokrotnie gościł w swych murach króla Kazimierza Jagiellończyka, tłumy dostojników i rycerzy. Na dodatek w latach 1457-1475 urząd miejscowego starosty piastował Jan Kościelecki, jeden z większych możnowładców ówczesnej Polski. W 1466 roku świątynia była już zapewne z grubsza ukończona, gdyż założono przy niej bractwo Bożego Ciała oraz ufundowano ołtarz Panny Marii. Z pewnością prace zakończono przed 1497 rokiem, gdy biskup włocławski Krzesław z Kurozwęk odprawił w farze synod dla kleru kujawskiego.
Od XV/XVI wieku prawo patronatu nad bydgoskim kościołem farnym należało do królów polskich jako właścicieli miasta. Pozwalało im ono prezentować biskupowi włocławskiemu do akceptacji i formalnego zatwierdzenia kandydatów na urząd plebana, a tym samym decydować o personalnej obsadzie tego urzędu. Uprawnienia patronackie w stosunku do beneficjów kościelnych stanowiły przywilej ich fundatorów, tak więc prawo patronatu najpewniej trafiło do rąk królewskich dopiero w latach 1403 – 1408, kiedy to Władysław Jagiełło wykupił dziedziczne wójtostwo bydgoskie i wcielił jego uposażenie do majątku miejscowego starostwa.
Na przełomie XV i XVI wieku podwyższono nawy boczne kościoła, przekształcono szczyty, prezbiterium zasklepiono, a po południowej stronie kościoła dostawiono wieżę. Do 1502 roku prowadzono jedynie prace budowlane polegające na wykończeniu wnętrz i upiększaniu kościoła. W XVI i na początku XVII wieku do korpusu kościoła przybudowano również dwie kaplice boczne i rozbudowano gotycką zakrystię, przyległą do północnego muru prezbiterium. W 1650 roku wymurowano trzecią kondygnację wieży, zastępując zapewne pierwotne, drewniane zwieńczenie.
Wiek XVIII-ty przyniósł postępującą dewastację i zaniedbanie budowli. W latach 1806-1813 kościół pełnił funkcję magazynu, najpierw na potrzeby wojsk francuskich, a następnie rosyjskich. Prace remontowe przeprowadzono w 1819 roku, a następnie bardziej gruntownie w 1830 roku, przy czym rozebrano dwie kaplice znajdujące się w całkowitej ruinie. Kolejny gruntowny remont z lat 1922-1925 przyczynił się do powstania wewnątrz modernistycznej polichromii. W czasie II wojny światowej kościół został uszkodzony, lecz odbudowano go w latach 1945-1949.
Architektura
Kościół parafialny Bydgoszczy, jak większość budowli sakralnych okresu średniowiecza, został zorientowany względem stron świata. Usytuowano go po północno – zachodniej stronie rynku miejskiego, w zakolu rzeki Brdy. Wymurowany został z cegły jako budowla o trójnawowym i trójprzęsłowym, początkowo bazylikowym, a następnie halowym korpusie, wzniesionym na planie zbliżonym do kwadratu (24,5 x 24 metry). Po stronie wschodniej umieszczone zostało obszerne, trójprzęsłowe prezbiterium (wnętrze 17 x 9 metrów), zamknięte wielobocznie, sąsiadujące od północy z zakrystią na rzucie prostokąta. Trójkondygnacyjną wieżę z prawdopodobnie drewnianym trzecim piętrem, dostawiono nietypowo do środkowego przęsła nawy południowej. Obok niej od 1466 roku przy ścianie wschodniej stała kaplica św. Anny. Niecodziennym rozwiązaniem, wynikającym zapewne z włączenia reliktów starszej budowli do późnogotyckiego kościoła, było utworzenie prezbiterium szerszego od nawy głównej (o prawie 2 metry), a także jego odchylenie od osi (o blisko 1 metr).
Mury kościoła opięto od zewnątrz przyporami, w narożach usytuowanymi pod skosem. W zwieńczeniach ścian poprowadzono tynkowany fryz opaskowy, podziały poziome zapewniły też gzymsy kapnikowe i gzymsy pod okapami dachów. Zachodni szczyt korpusu przyjął formę schodkową, wypełnioną sześcioma strefami blend (z których dolna utworzona została jako najwyższa), wschodni zaś trójkątną formę, dzieloną sześcioma wielobocznymi lizenami przechodzącymi w sterczyny. Blendy wschodnie otrzymały formy dwułuczne i bliźnie, zachodnie zwieńczono łukami w ośle grzbiety i łukami odcinkowymi. Na szczycie zachodnim zastosowano niskie sterczyny nawiązujące do krenelażu. Kondygnacje wieży podzielono opaskami tynkowymi, a na pierwszym piętrze umieszczono rząd blend zamkniętym łukami w ośle grzbiety.
Wnętrze korpusu podzieliły na nawy dwa rzędy ośmiobocznych filarów z wałkami w narożnikach i gzymsami impostowymi zamiast kapiteli. Osadzono na nie ostrołukowe, obustronnie profilowane arkady, przy czym z powodu odchylenia od osi prezbiterium rząd północny arkad i filarów nie został utworzony w jednej linii ze ścianą prezbiterium (zostało to wymuszone chęcią zachowania jednakowej, 5 metrowej szerokości obu naw bocznych). Nawę główną przykryto sklepieniem gwiaździstym ośmioramiennym, natomiast w nawach bocznych i prezbiterium zastosowano sklepienia gwiaździsto – sieciowe. Żebra sklepienne w nawach nadwieszono, w prezbiterium zaś wtopiono bezpośrednio w ściany. Nawę główną oddzielono od prezbiterium ostrołukową arkadą tęczy. W grubości jej północnej ściany niecodziennie osadzono prosty bieg schodów wiodących na poddasze. Kolejne schody osadzono w grubości muru wieży.
Stan obecny
Kościół zasadniczo zachował późnogotycki układ przestrzenny i bryłę, powiększone o kilka nowożytnych aneksów. Od zachodu znajduje się renesansowa przybudówka z przełomu XVI i XVII wieku z otwartym przedsionkiem w przyziemiu, od północy kaplica z barokowym hełmem, a między nawą południową a prezbiterium neogotycka kruchta (umieszczona na miejscu XVI-wiecznej kaplicy św. Szczepana). Neogotyckie jest też sklepienie w przyziemiu wieży oraz wschodni portal do zakrystii. Nowożytna jest najwyższa kondygnacja wieży, powstała w połowie XVII wieku. Nie zachowała się sąsiadująca niegdyś z wieżą późnogotycka kaplica św. Anny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Łbik L., Narodziny bydgoskiej parafii, średniowieczne świątynie, parafialny laikat, dekanat, „Kronika Bydgoska”, Bydgoszcz 1999.