Historia
Zamek w Brześciu Kujawskim wzniósł w obrębie murów miejskich prawdopodobnie król Władysław Łokietek, kiedy to osadę przeniesiono ze wsi Stary Brześć na nowe miejsce, choć pierwsze prace fortyfikacyjne rozpoczęły się jeszcze za panowania czeskiego na Kujawach w początkach XIV wieku. Wtedy to miasto zajmowało wysoką pozycję, jako siedziba królewskiego starosty oraz burgrabiego Zbrosława, wzmiankowanego w źródłach pisanych w 1303 roku. W 1306 roku w Toruniu zawarto rozejm między starostą Pawłem z Paulštejna a mieszczanami brzeskimi, w którym wspomniano o brzeskim castrum i miejskich obwarowaniach (mieszczanie zgodzili się wówczas nie podwyższać baszt powyżej obwarowań zamku).
Wraz z rozpoczęciem działań militarnych przez walczącą z Krzyżakami Polskę Kazimierza Wielkiego, zamek w Brześciu stał się ważnym przygranicznym punktem oporu. W 1327 roku i następnie w 1329 oraz 1331 roku oparł się krzyżackim oblężeniom. Zamkowa załoga skapitulowała dopiero po jedenastodniowym oblężeniu z 1332 roku, po którym doszło do krwawych represji. Zniszczenia zamku prawdopodobnie nie były duże, bowiem został on niedługo później obrany na siedzibę krzyżackiej komturii. W 1334 roku wielki mistrz krzyżacki i król Kazimierz Wielki zawarli porozumienie, na mocy którego „castrum, civitatem et terram Brestensem” miały zostać przekazane w ręce księcia mazowieckiego Siemowita, bądź biskupa włocławskiego Macieja z Gołańczy, a w razie nie podpisania trwałego pokoju miały zostać wydane Krzyżakom w stanie należytego utrzymania i po odnowieniu zamku („conservacionis et restitucionis castri civitatis Brestensis”). Ostatecznie Kazimierz Wielki przejął brzeski zamek od zakonu w 1344 roku.
Od drugiej połowy lat 40-tych XIV wieku zamek brzeski wykorzystywany był jako królewska rezydencja. W 1364 roku Kazimierz Wielki przekazał znaczną sumę 500 grzywien na jego remont. Prace te zapewne nadzorował starosta, gdyż w chwilach nieobecności władców Brześć był zarządzany przez królewskich urzędników, których jurysdykcja w XIV wieku obejmowała całe Kujawy brzeskie. W XV wieku zamek ponownie stanowił ważny punkt oporu na granicy z państwem krzyżackim. Często bywali w nim królowie polscy, zwłaszcza Władysław Jagiełło, który od 1399 do 1430 roku odwiedził Brześć aż 26 razy, zarówno w związku ze zwyczajowym objazdem królestwa, jak i w związku z prowadzeniem działań wojennych. W XVI wieku zamek odwiedzał również wiele razy Zygmunt Stary, choć począwszy od drugiej połowy XV wieku, na skutek złego zarządzania przez rezydujących w nim starostów, zaczął podupadać. Największe zaniedbania przyniosły długotrwałe rządy starosty Mikołaja z Brudzewa z lat 1455-1494.
W okresie wczesnonowożytnym większe prace remontowe zamku przeprowadził dopiero w połowie XVI stulecia starosta Sebastian Mielecki. Między innymi przebudował on główny dom zamkowy i mniejsze zabudowania wzdłuż kurtyn muru obronnego. We wczesnorenesansowej formie zamek został spalony przez Szwedów w XVII wieku. Lustracja z 1644 roku wykazała już tylko przepalone mury, które ostatecznie zostały rozebrane w początkach XIX wieku.
Architektura
Zamek zbudowano na prawym brzegu rzeki Zgłowiączki, na południowym skraju wywyższonego na ponad 10 metrów terenu. Od północy, czyli od strony miasta, oddzielone przekopem funkcjonowało podzamcze, przez które wiodła droga do właściwego zamku. Był więc on sprzężony z miastem, ale zarazem stanowił autonomiczne dzieło obronne, gdyż od Brześcia oddzielała go sucha fosa o szerokości 23-24 metrów. Cały zespół zamku i miasta otaczała także druga fosa tworząca zewnętrzną linię obrony. Wiadomo, iż w XVI wieku podzamcze otoczone było drewnianym parkanem, w obrębie którego mieściła się stajnia o konstrukcji szachulcowej oraz dom masztalerza.
Zamek zbudowany był z cegły układanej w wątku gotyckim, wiązanej zaprawą wapienną i posadowiony na kamiennym fundamencie. Na podstawie planów historycznych można sądzić, że miał kształt wieloboku o wymiarach 40 x 47 metrów, zamkniętego ze wszystkich stron murem obwodowym o wysokości około 7 metrów, podczas gdy miejski mur obronny obiegał cypel zamkowy nieco szerzej, stanowiąc od strony zewnętrznej drugą linię obwarowań zamku. Jedyny wjazd do zamku prowadził zapewne od północy i z tejże strony usytuowany był przyległy główny dom zamkowy. Jego wymiary wynosiły 12 x 23,5 metra. Nie ma pewności jak wyglądała brama w okresie średniowiecza, być może podobnie do budowli znanej z XVI wiecznych opisów, kiedy to budynek bramny był murowany, dwukondygnacyjny, ze szkieletową nadbudową lub przedbramiem. Południową i zachodnią część dziedzińca zajmowały kolejne budynki mieszkalno – gospodarcze przystawione do wewnętrznych ścian murów obwodowych. Z zamkiem związana była również kaplica wzmiankowana po raz pierwszy w 1436 roku.
W narożniku południowo – wschodnim stała cylindryczna wieża o średnicy około 6,5 metra. Mogła ona pełnić funkcję bergfriedu (stołpu), czyli wieży służącej za miejsce ostatecznej obrony, nie pełniącej stałych funkcji mieszkalnych, ale niewykluczone również, iż była wieżą o mniejszej roli, natomiast bergfried znajdował się w narożniku północno – zachodnim, na co wskazywałaby XVI-wieczna lustracja, w której zapisano, iż mieściła cztery kondygnacje. Według ryciny E.Dahlbergha miała ona formę czworoboczną lub wieloboczną. Wieża cylindryczna mogła natomiast być znaną z lustracji basztą Keszą, czyli Kusą (małą, niewielką).
Stan obecny
Obecnie na miejscu zamku znajduje się nowożytny budynek, który nie ma żadnych średniowiecznych cech stylowych i jest późniejszą konstrukcją powstałą na miejscu rozebranych zabudowań. Obecnie wykorzystywany jest przez Urząd Pocztowy oraz bibliotekę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Rezydencje Andegawenów po obu stronach Karpat. Wstęp do badań [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.