Historia
Gotycki kościół św. Stanisława zbudowany został w pierwszej połowie XIV wieku na miejscu starszej budowli parafialnej z XIII stulecia, wzniesionej z fundacji księcia Kazimierza I kujawskiego. Prace nad nim albo zaczęto po 1332 roku, albo zostały wówczas przerwane z powodu krzyżackiego najazdu. Fundatorem zapewne był monarcha, gdyż to królom później przysługiwało prawo patronatu. Prawdopodobnie w XV wieku kościół został powiększony.
Kościół uległ spaleniu w 1556 roku, zapewne na skutek działań natury lub nieostrożnego obchodzenia się z ogniem. Został szybko odbudowany lub zniszczenia nie były duże, gdyż pod koniec XVI stulecia odnotowano, że jest zadbany i stosunkowo bogato wyposażony (ołtarze, organy, odmalowane elewacje). Być może miało to związek z nowym patronem kościoła, ustanowionym w 1578 roku, po tym gdy król Stefan Batory probostwo w Brześciu Kujawskim włączył do uposażenia kapituły katedralnej we Włocławku.
W 1657 roku kościół mocno ucierpiał w trakcie walk ze Szwedami. Prowadzona w stylistyce barokowej odbudowa miała miejsce dopiero w 1710 roku, dzięki staraniom Tomasza Niemierzy, archidiakona włocławskiego. W kolejnych latach kościół musiał jednak popaść w zaniedbanie, gdyż w 1806 roku został zamknięty z powodu zawalenia się sklepienia. W 1812 roku pełnił funkcję magazynu dla wojsk francuskich. W latach 1819-1830 kościół został gruntownie odnowiony, a kolejne prace naprawcze miały miejsce w 1867 roku. Przypuszczalnie w połowie XIX stulecia rozebrana została kaplica południowa. W latach 1907-1909 przeprowadzono remont połączony z regotyzacją budowli.
Architektura
Kościół usytuowany został w południowej części miasta, w narożniku placu rynkowego i zarazem w bliskiej odległości od miejskiego muru obronnego. U schyłku średniowiecza posiadał formę trójnawowej hali. Składał się z czteroprzęsłowego, prostokątnego korpusu nawowego i dużo mniejszego, prostokątnego, dwuprzęsłowego prezbiterium po wschodniej stronie, lekko odchylonego od osi wzdłużnej. Od północy i południa do skrajnych przęseł korpusu dostawiono symetrycznie dwie kaplice. Kościół był budowlą bezwieżową, ale w jego sąsiedztwie funkcjonować mogła drewniana, wolnostojąca dzwonnica. Wzniesiony został z cegły o wątku gotyckim, przy użyciu także zendrówki. Na zewnątrz opięty został dwuuskokowymi przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem. Pomiędzy nimi symetrycznie rozmieszczono ostrołuczne okna o obustronnych rozglifieniach. Główne wejście do środka wiodło od strony zachodniej, poprzez ostrołukowy, wielouskokowy portal wykonany z profilowanej, glazurowanej cegły. Funkcjonowały też boczne wejścia osadzone w nawach północnej i południowej. Wewnątrz korpusu zastosowano sklepienia gwiaździste, w prezbiterium natomiast sieciowe.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotną, gotycką bryłę, zmodyfikowany został jednak w okresie nowożytnym, dlatego jego obecna forma jest w części wynikiem prac z początku XX wieku, próbujących odtworzyć pierwotny wygląd budowli. W ramach tych prac przywrócono filary międzynawowe, zrekonstruowano sklepienia, szczyty podniesiono do pierwotnej wysokości i nadano im formę neogotycką. Na bazie zachowanych arkad odbudowano dwie kaplice, wzniesiono też południowy aneks przy prezbiterium. W oryginalnej formie zachował się portal zachodni nawy głównej. Wewnątrz kościoła warto zwrócić uwagę na pochodzącą z około 1520 roku późnogotycką płaskorzeźbę Pokłonu Trzech Króli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny św. Stanisława, J.Wasińska-Nalepka, nr 185, Brześć Kujawski 1996.
Kujawski W., Parafie diecezji włocławskiej. Archidiakonaty: kruszwicki i włocławski, Włocławek 2014.