Historia
Dwór książęcy w Brzegu („curia nostra” we wsi „Visokebreg”) wzmiankowany był już w 1235 roku, jednak nie był wówczas stałą siedzibą władcy, ani jego kasztelana i prawdopodobnie składał się wyłącznie z zabudowań drewnianych. Dopiero około 1300 roku wzniesiona została przez księcia Bolka I świdnickiego kwadratowa, ceglana wieża, zwana później Wieżą Lwów. Jej nazwa wzięła się od zwieńczenia na którym znajdowały się kamienne lwy. Zamek zaczął wówczas zyskiwać na znaczeniu wobec zburzenia kasztelańskiego grodu w pobliskim Ryczynie. Kolejnej rozbudowy być może dokonał przed 1342 rokiem książę Bolesław III, który zamieszkał w zamku na stałe, jako pierwszy książę legnicko – brzeski. Pełnego ukształtowania średniowiecznego zamku dokonał książę Ludwik I w latach 1360-1370. Władca ten ufundował również w 1371 roku kolegiatę na miejscu niewiele wcześniejszej kaplicy zamkowej z pierwszej połowy XIV wieku. Skupiająca blisko trzydziestu duchownych kolegiata brzeska szybko zyskała duże znaczenie, będąc również ośrodkiem kultury i oświaty.
Wiek XV nie przyniósł większych zmian w architekturze zamku. Nie był to okres pomyślny zarówno dla miasta jak i zamku. Rezydujący w nim książę Ludwik II prowadził bardzo kosztowny tryb życia, wydając fortunę na podróże po świecie. Nieszczęściem były również powtarzające się najazdy husytów w latach 1428, 1429 i 1432. Po śmierci Ludwika II zamek brzeski na dłuższy czas przestał pełnić funkcję rezydencji, bowiem całe księstwo zostało oddane w zastaw Bernardowi niemodlińskiemu. W 1469 roku wykupił je Fryderyk I i połączył z księstwem legnickim, co znów przyniosło przyćmienie brzeskiego zamku przez zamek w Legnicy. Dopiero w latach 80-tych XV wieku podjęto jakieś bliżej nieznane prace, prowadzone pod nadzorem architekta Ambrożego Radewicza.
W latach 1544-1547 nastąpiła gruntowna przebudowa, nadająca zamkowi renesansowy wygląd. Dla księcia Fryderyka II inspiracją był krakowski Wawel. Wpierw zmieniono skrzydło południowe, następnie wzniesiono od strony Odry skrzydło wschodnie. Po śmierci księcia Fryderyka II prace kontynuował jego następca Jerzy II, który sprowadził na zamek włoskich architektów: Jakuba i Franciszka Parra. Wtedy to został ukształtowany czteroskrzydłowy kompleks otaczający dziedziniec, ozdobiony kolumnowymi krużgankami. Wówczas powstał też budynek bramny z płaskorzeźbionymi popiersiami Piastów.
W 1675 roku na zamku zmarł ostatni potomek z linii Piastów śląskich, Jerzy Wilhelm i rezydencja zaczęła podupadać. Opuszczony zamek pełnił funkcję karczmy, koszar i magazynu. Na początku XIX wieku zniszczeniu uległo skrzydło zachodnie, a kolejne dewastacje przyniosła II Wojna Światowa. Przywracanie zamkowi jego renesansowej formy rozpoczęto w latach 60-tych XX wieku.
Architektura
Zamek brzeski usytuowano w północno – zachodnim krańcu miasta, gdzie z dwóch stron stykał się on z owalną linią obwarowań miejskich. Jego dokładny wygląd z okresu średniowiecza nie jest w pełni znany. Wyróżniały się z pewnością jego dwa główne elementy: czworoboczny obrys murów obronnych i masywna, czworoboczna w planie wieża, zwana Wieżą Lwów.
W trakcie przebudowy z drugiej połowy XIV wieku zabudowa mieszkalna zamku przesunęła się nieco z dawnego miejsca przy bramie Wrocławskiej na stronę wschodnią. Obszar starszej zabudowy został wówczas oddany nowo utworzonej kolegiacie, wcześniejszej kaplicy zamkowej Trójcy Świętej i św. Jadwigi. W czasach Ludwika I główny budynek mieszkalny leżał prawdopodobnie po stronie południowej, od strony miasta, w niedalekiej odległości od głównej bramy, która także mieściła się po stronie południowej założenia.
Gotycka kaplica zamkowa stykała się dłuższym bokiem z Wieżą Lwów, a krótszym z bramą. Jej prostokątne wnętrze o długości około 20 metrów nakrywało kilka przęseł sklepienia krzyżowo – żebrowego. Wejście do niej wiodło od strony zamku (od strony bramy), poprzez małą sklepioną kruchtę. W momencie XIV-wiecznej rozbudowy na kolegiatę, kaplicę włączono jako transept do powstającej świątyni, do której dostawiono część prezbiterialną, wysuniętą na południowy – wschód. Usytuowanie sąsiadujących budynków zamkowych oraz prawdopodobnie chęć zorientowania ołtarza kolegiaty na wschód, sprawiły, iż korpus nowej świątyni stanął pod kątem rozwartym względem nawy poprzecznej, czyli dawnej kaplicy. Gotyckie prezbiterium otrzymało trójboczne zamknięcie, wzmocnione między oknami i w narożach przyporami. Od strony bramy zamkowej przylegała do niego dwukondygnacyjna przybudówka na planie prostokąta z zakrystią w przyziemiu. Pomieszczenie na piętrze mieściło otwartą na prezbiterium emporę w której podczas nabożeństw zasiadał książę. Łączyła się ona bezpośrednio z zamkiem poprzez korytarz w narożniku północno – wschodnim. Od strony południowej do kolegiaty przylegała pierwotnie czworoboczna wieża. Wnętrze prezbiterium, nawę oraz północną dobudówkę zwieńczono sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.
Stan obecny
Zamek Piastów Śląskich w Brzegu jest obecnie jedną z najpiękniejszych budowli renesansowych na Śląsku. Jego obecny kształt pochodzi z przebudowy i rozbudowy przeprowadzonej w latach 1532 – 1560. Z pierwotnych średniowiecznych elementów zobaczyć można jedynie czworoboczną Wieżę Lwów oraz gotyckie prezbiterium dawnej kolegiaty połączonej z kaplicą zamkową. W wyremontowanych salach mieści się Muzeum Piastów Śląskich a zamek udostępniony jest zwiedzającym. Można zobaczyć tu zbiory rzeźby, malarstwa śląskiego, medalierstwa i numizmatyki, pergaminów i starych woluminów. Czynne we wtorki, czwartki, piątki, soboty, niedziele w godz. 10.00 – 16.00, a w środy od 10.00 do 18.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Zlat M., Brzeg, Warszawa 1979.
Zlat M., Zamek piastowski w Brzegu, Opole 1988.