Historia
Dwór książęcy w Brzegu („curiam nostram in Visoke breg”) wzmiankowany był w przekazach pisemnych już w 1235 roku, jednak nie był wówczas stałą siedzibą władcy, ani jego kasztelana i prawdopodobnie składał się wyłącznie z zabudowań drewnianych. Dopiero około 1300 roku wzniesiona została przez księcia Bolka I świdnickiego kwadratowa, ceglana wieża, zwana później Wieżą Lwów (nazwa powstała od zwieńczenia na którym znajdowały się kamienne lwy). Zamek zaczął wówczas zyskiwać na znaczeniu, ze względu na porzucenie kasztelańskiego grodu w pobliskim Ryczynie. Kolejnej rozbudowy być może dokonał przed 1342 rokiem książę Bolesław III, który zamieszkał w zamku na stałe, jako pierwszy książę legnicko – brzeski.
Pełnego ukształtowania średniowiecznego zamku dokonał książę Ludwik I w latach 1360-1370. Po przeniesieniu siedziby z Lubina, rozbudował on zwłaszcza pomieszczenia mieszkalne, wzmiankowane w 1370 roku („maiori stuba castri Bregensis”) oraz w 1379 roku („in domo nova lapidea”). Władca ten ufundował również około 1368 roku kolegiatę na miejscu niewiele wcześniejszej kaplicy zamkowej. W 1371 roku podarował kolegiacie część ogrodu zamkowego, sięgającego od wielkiej wieży do Frauenthor i od fosy do muru miejskiego, prezentując w tym samym dokumencie biskupowi dziekana z dwunastoma kanonikami. Kilkanaście dni później biskup Przecław zatwierdził fundację kolegiaty, wzorowanej na kapitule wrocławskiej, ale podporządkowanej księciu i biskupowi. Wkrótce też pierwsza, jeszcze niedostateczna obsada i uposażenie kolegiaty brzeskiej zostały uzupełnione, dzięki czemu skupiająca ostatecznie blisko trzydziestu duchownych instytucja szybko zyskała duże znaczenie, także jako ośrodek kultury i oświaty.
Wiek XV nie przyniósł większych zmian w architekturze zamku brzeskiego. Nie był to okres pomyślny zarówno dla miasta jak i zamku. Rezydujący w nim książę Ludwik II prowadził bardzo kosztowny tryb życia, wydając fortunę na podróże po świecie. Nieszczęściem były również powtarzające się najazdy husytów w latach 1428, 1429 i 1432. Po śmierci Ludwika II w 1436 roku zamek brzeski na dłuższy czas przestał pełnić funkcję rezydencji, bowiem całe księstwo zostało oddane w zastaw Bernardowi niemodlińskiemu. W 1469 roku wykupił je Fryderyk I i połączył z księstwem legnickim, co przyniosło przyćmienie brzeskiego zamku przez zamek w Legnicy. Dopiero w latach 80-tych XV wieku podjęto jakieś bliżej nieznane prace budowlane, prowadzone pod nadzorem architekta Ambrożego Radewicza.
W latach 1544-1547 z inicjatywy księcia Fryderyka II nastąpiła gruntowna, prawdopodobnie inspirowana krakowskim Wawelem przebudowa, nadająca zamkowi renesansowy wygląd. Po częściowym wyburzeniu średniowiecznych zabudowań wpierw zmodyfikowano skrzydło południowe, następnie wzniesiono od strony Odry skrzydło wschodnie. Po śmierci księcia Fryderyka II w 1547 roku prace kontynuował jego następca Jerzy II, który sprowadził na zamek włoskich architektów: Jakuba i Franciszka Parra. Wtedy to został ukształtowany czteroskrzydłowy, ozdobiony kolumnowymi krużgankami kompleks otaczający dziedziniec, a także został gruntownie przebudowany budynek bramny, dekorowany płaskorzeźbionymi popiersiami Piastów.
W 1675 roku na zamku zmarł ostatni potomek z linii Piastów śląskich, Jerzy Wilhelm. Pozbawiona funkcji rezydencjonalnej budowla zaczęła podupadać, a co gorsza została spustoszona w czasie oblężenia Brzegu z 1741 roku, gdy król pruski Fryderyk II rozkazał ostrzelać miasto. Doprowadziło to do uszkodzenia kolegiaty, górnych kondygnacji wszystkich skrzydeł zamku, dachów, wieży i krużganków. Opuszczony i pozbawiony cennego wyposażenia zamek pełnił odtąd funkcję karczmy, koszar i magazynu. Na początku XIX wieku zniszczeniu na skutek pożaru uległo skrzydło zachodnie, a kolejne dewastacje spowodowane zostały przez działania zbrojne II wojny światowej. Przywracanie zamkowi renesansowej formy rozpoczęto w latach 60-tych XX wieku.
Architektura
Zamek brzeski usytuowano w północno – zachodnim krańcu miasta, gdzie z dwóch stron stykał się z owalną w planie linią obwarowań miejskich. Od strony północnej jego ochronę stanowiło koryto Odry i jej szeroko rozlane odnogi. Od południa natomiast zamek omijać musiał trakt biegnący od bramy Wrocławskiej ku zachodowi na Oławę i dalej na Wrocław. W stronę miasta po stronie wschodniej zamek pierwotnie zwrócony mógł być przekopem, ale dokładny wygląd zamku z okresu średniowiecza nie został rozpoznany. Wyróżniały się z pewnością jego dwa główne elementy: z grubsza prostokątny obrys murów obronnych i masywna, czworoboczna w planie wieża, zwana Wieżą Lwów, prawdopodobnie zabezpieczająca bramę wjazdową na dziedziniec.
W trakcie przebudowy z drugiej połowy XIV wieku zabudowa mieszkalna zamku przesunęła się z dawnego miejsca przy bramie Wrocławskiej na stronę północno – wschodnią. Obszar starszej zabudowy został wówczas oddany nowo utworzonej kolegiacie, wcześniejszej kaplicy zamkowej Trójcy Świętej i św. Jadwigi. W czasach Ludwika I główny budynek mieszkalny leżał prawdopodobnie po stronie południowej, od strony miasta, w niedalekiej odległości od głównej bramy, która także mieściła się w południowej części założenia, w sąsiedztwie kolegiaty. Gotycka kaplica zamkowa stykała się dłuższym bokiem z Wieżą Lwów, a krótszym z bramą. Jej prostokątne wnętrze o długości około 20 metrów nakrywało kilka przęseł sklepienia krzyżowo – żebrowego. Wejście do niej wiodło od strony zamku (od strony bramy), poprzez małą sklepioną kruchtę.
W momencie XIV-wiecznej rozbudowy na kolegiatę, kaplicę włączono jako pseudotransept do powstającej świątyni, do której dostawiono część prezbiterialną, wysuniętą na południowy – wschód. Usytuowanie sąsiadujących budynków zamkowych oraz prawdopodobnie chęć zorientowania ołtarza kolegiaty na wschód sprawiły, iż prezbiterium nowej świątyni stanęło pod kątem rozwartym względem nawy poprzecznej, czyli dawnej kaplicy. Gotyckie prezbiterium otrzymało trójboczne zamknięcie, wzmocnione między oknami i w narożach przyporami. Od strony bramy zamkowej przylegała do niego dwukondygnacyjna przybudówka na planie prostokąta z zakrystią w przyziemiu, obok której między przyporami utworzona została miniaturowa kaplica. Pomieszczenie na piętrze mieściło emporę, w której podczas nabożeństw zasiadał książę. Łączyła się ona bezpośrednio z zamkiem, poprzez korytarz w narożniku północno – wschodnim. Na kolegiatę zarówno przyziemie aneksu, jak i emporę na piętrze otwarto ostrołucznymi, pozbawionymi profilowania arkadami. Od strony południowej do kolegiaty przylegała pierwotnie smukła czworoboczna wieża – dzwonnica.
Wnętrze prezbiterium oraz północnej dobudówki zwieńczono sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Niski profil żeber kolegiaty uzyskał formę ściętego klina z wyżłobionymi ćwierćkoliście bokami, czyli formę która pojawiła się w Czechach pod koniec XIII wieku i trwała ulegając wydłużeniu przez cały XIV wiek. Żebra spięto zwornikami, w prezbiterium i emporze reliefowymi, i opuszczono na piaskowcowe, odznaczające się szczególną formą podparcia. W głównej części kolegiaty osadzono je u nasady sklepień na lekkich występach, z których bez pośrednictwa wspornika wyłoniono po trzy, zrazu biegnące równolegle żebra. Podkładki zostały u dołu ozdobione drobnym profilem, nie przechodzącym jednak na żebra tarczowe. W Brzegu połączono więc dwa motywy, które w XIV-wiecznej architekturze czeskiej występowały na ogół oddzielnie: płaskie podkładki pod opory sklepienne oraz bezwspornikowe wtopienie żebra w ściany.
Stan obecny
Zamek Piastów Śląskich w Brzegu jest obecnie w większości budowlą renesansową, uznawaną za jedną z najpiękniejszych na Śląsku. Jego obecny kształt pochodzi z przebudowy przeprowadzonej w latach 1532 – 1560, częściowo rekonstruowanej w latach 70-tych XX wieku. Spośród średniowiecznych elementów zobaczyć można jedynie czworoboczną Wieżę Lwów oraz gotyckie prezbiterium dawnej kolegiaty połączonej z kaplicą zamkową, zniszczoną w 1741 roku i zastąpioną barokową trójboczną apsydą. Jako, że wnętrze było przebudowywane w okresie nowożytnym, a następnie regotyzowane w XX wieku, do oryginalnych elementów detalu architektonicznego dawnej kolegiaty należy dziś tylko profil żeber, zworniki w prezbiterium i na emporze oraz podparcia sklepień. Od strony zewnętrznej w dwie przypory wmurowane zostały w XVI lub XVII wieku prostokątne reliefy heraldyczne, być może pochodzące z gotyckiego budynku bramnego. W wyremontowanych salach zamku mieści się Muzeum Piastów Śląskich a zamek udostępniony jest zwiedzającym. Można zobaczyć w nim zbiory rzeźby, malarstwa śląskiego, medalierstwa i numizmatyki, pergaminów i starych woluminów. Czynne we wtorki, czwartki, piątki, soboty, niedziele w godz. 10.00 – 16.00, a w środy od 10.00 do 18.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grzybkowski A., Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów Śląskich, Warszawa 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Zlat M., Brzeg, Warszawa 1979.
Zlat M., Zamek piastowski w Brzegu, Opole 1988.