Historia
Bracia franciszkańscy przybyli do Brzegu najpewniej z inicjatywy księcia Henryka IV Prawego, około końca trzeciej lub początku czwartej ćwierci XIII wieku, w związku z przeprowadzoną około 1246-1250 roku lokacją miasta na prawie średzkim. Po uzyskaniu placu pod budowę i ewentualnych tymczasowych pomieszczeń mieszkalnych, a także pozwolenia od biskupa na działalność duszpasterską, konwent musiał zostać przyjęty na kapitule prowincjonalnej i uzyskać od niej zgodę. Prace budowlane brzescy zakonnicy rozpoczęli od prezbiterium kościoła klasztornego oraz wschodniego skrzydła klauzury, podobnie jak we franciszkańskich domach zakonnych w Głogowie, Lwówku Śląskim, Wrocławiu, czy Żaganiu. Korpus nawowy kościoła klasztornego oraz kolejne skrzydła klauzury wybudowano w drugim etapie inwestycji z końca XIII wieku.
Klasztor franciszkański w Brzegu po raz pierwszy odnotowany został w przekazach pisemnych w 1285 roku, gdy Herman, biskup Kamienia Pomorskiego, nadał odpust tym, którzy w określone dni świąteczne odwiedzali pewne kościoły franciszkańskie w prowincji wrocławskiej. W dwóch innych dokumentach wydanych przez władze kościelne w tym samym roku, wymienieni zostali franciszkanie brzescy i kilka innych śląskich zakonów, w związku z nieprzestrzeganiem ekskomuniki nałożonej na księcia Henryka IV Prawego. Wskazywałoby to na dużą rolę władcy w fundacji brzeskiego konwentu, którego członkowie byli później solidarni z księciem w jego sporze z biskupem Tomaszem II. Inny dokument z 1285 roku, wystawiony na synodzie zwołanym przez arcybiskupa gnieźnieńskiego w Łęczycy, potwierdził, że klasztor franciszkański z Brzegu („de Alta ripa”) wystąpił przeciwko biskupowi wrocławskiemu i przystąpił do prowincji saskiej po tym, jak oderwał się od kustodii wrocławskiej, funkcjonującej w ramach prowincji polsko – czeskiej.
W 1315 roku Bolesław Marnotrawny, książę legnicko-brzeski, wydał dokument dotyczący wrocławskiej kolegiaty św. Krzyża i okolicznych właścicieli ziemskich, w którym wspomniany został krużganek brzeskich franciszkanów („im ambitu fratrum minorum”). Wybór klasztoru franciszkańskiego na miejsce negocjacji i spisania dokumentu, zamiast zamku książęcego lub kancelarii książęcej, dowodził rangi konwentu i być może reprezentacyjności franciszkańskiej siedziby. W klasztorze sporządzony miał też zostać dokument książęcy z 1361 roku, co mogłoby wskazywać na usunięcie do tego czasu zniszczeń spowodowanych przez pożar, jaki miał miejsce w 1334 roku. Klasztor franciszkański wspominany był także w dokumentach papieskich, gdy w czwartej dekadzie XIV wieku książę Bolesław III zapragnął założyć w Brzegu drugi konwent mendykancki z zakonnikami dominikańskimi. Prawdopodobnie po konsultacjach z franciszkanami, papież w 1332 roku zastrzegł, że nowa fundacja może powstać tylko wtedy, gdy miasto sprosta wymaganiom ekonomicznym utrzymania dwóch zgromadzeń, każdego po dwunastu braci. Od czasu przybycia do Brzegu dominikanów, klasztor franciszkański zwany był „dolnym”, podczas gdy ulokowany na wzniesieniu przy książęcej siedzibie klasztor dominikanów określano „górnym”.
W drugiej połowie XIV wieku kościół klasztorny poddano gruntownej przebudowie, wynikłej zapewne z powodu zmieniających się gustów, a także chęci posiadania bardziej okazałej budowli. Wysoki poziom artystyczny wystroju wnętrza przypominał wówczas ceglane wrocławskie bazyliki św. Elżbiety lub Marii Magdaleny, czy też kościół parafialny św. Mikołaja w Brzegu. Z zakończeniem przebudowy związany mógł być zapis z 1396 roku, dokonany w testamencie księcia Ludwika I, który przeznaczył franciszkanom 10 grzywien srebra na kościół i 5 grzywien srebra na witraże. Prace budowlane, a także codzienne funkcjonowanie konwentu, finansowane były jednak głównie przez mieszczan brzeskich, którzy dokonywali dla franciszkanów licznych zapisów testamentowych, donacji za odprawianie mszy, darów nieruchomości lub innych danin w naturze (przykładowo w 1360 roku testamentem ofiarowano zapis za świecę przy grobie żony Bertolda Szenko i donację 3 miar pszenicy ze wsi Kruszyna, w 1366 roku Mirsanus z Pogorzeli dokonał rocznego zapisu 5 miar jęczmienia, w 1369 roku Katarzyna Schneider zapisała franciszkanom testamentem pół marki, a w 1372 roku donację dwóch marek złożył Mikołaj Reichenstein).
W 1494 roku kościół klasztorny franciszkanów i sąsiednie budynki aż dwukrotnie uszkodzone zostały na skutek pożarów, szalejących w marcu i pod koniec kwietnia w północnej części miasta. Odbudowa zawalonych sklepień trwała przez kilka następnych lat, najpóźniej do początku XVI wieku. Wzorowano je na ukończonych w 1497 roku sklepieniach kościoła św. Piotra i Pawła w Gorlicach, przy przejęciu technik saskich i łużyckich architekta Konrada Pflügera, co wskazywałoby, że przebudowę po pożarze musiała wesprzeć prowincjonalna gałąź zakonu franciszkańskiego. Przebudowa kościoła klasztornego brzeskich franciszkanów była jednym z niewielu przykładów szybkiego przyjęcia na Śląsku osiągnięć czołowych budowniczych Saksonii.
W 1527 roku postępy reformacji zmusiły ostatnich zakonników franciszkańskich z Brzegu do opuszczenia klasztoru. Początkowo porzucony, w 1550 roku kościół klasztorny przeznaczony został na miejski arsenał, który został uszkodzony przez pożar w 1579 roku. Zabudowania klauzury początkowo dano młynarzowi i mieszczanom na cele mieszkaniowe. Po 1557 roku część z nich wyburzono, natomiast w pozostałej części urządzono przytułek dla ubogich. Z powodu zmiany pierwotnej funkcji kościoła, wnętrze jego prezbiterium i nawy południowej podzielono na kondygnacje. Przebudowa na arsenał i późniejsza odbudowa po pożarze prawdopodobnie wiązała się również ze zmianą wystroju budynku na typowy dla renesansu (np. dekoracje sgraffitowe, południowy portal). Funkcję arsenału oraz magazynu zboża dawny kościół wciąż pełnił w 1689 roku, kiedy to sporządzono jego opis. W 1722 roku zapewne wstawiono do wnętrza dodatkową kondygnację i zmieniono zadaszenie jednej z naw. Kolejne zmiany architektoniczne wprowadzono w XIX wieku, w związku z założeniem nowego dachu naczółkowego. W 1930 roku w średniowiecznych murach utworzono siedzibę straży pożarnej, a w latach 1941-1942 pod nawą boczną zbudowano schron. W 1997 roku, na skutek wieloletnich zaniedbań i skutków wielkiej powodzi, zawaleniu uległa wieża kościoła wraz z częścią sklepienia korpusu nawowego.
Architektura
Klasztor brzeskich franciszkanów usytuowany był w północno – wschodniej części lokacyjnego miasta, wewnątrz obwodu murów obronnych, ale w pobliżu młynów i przeprawy przez Odrę. Zbudowany został z cegły w wątku wendyjskim, używanym w drugiej połowie XIII wieku, a następnie od połowy XIV wieku w wątku gotyckim, przy użyciu granitowych ciosów do utworzenia detalu architektonicznego, wpierw granitowych, następnie piaskowcowych. Niektóre detale architektoniczne tworzono też z ceglanych kształtek. Klasztor składał się z kościoła oraz z zabudowań klauzury po stronie północnej, które trzema skrzydłami otaczały czworoboczny wirydarz. Prawdopodobnie najstarsze skrzydło wschodnie sąsiadowało z prezbiterium, co było typowym rozwiązaniem stosowane przez franciszkanów na Śląsku. Wszystkie skrzydła wraz z kościołem połączone były podsklepionymi krużgankami.
Kościół klasztorny z końca XIII wieku składał się z czteroprzęsłowej nawy głównej i nawy bocznej, trójprzęsłowego prezbiterium o prostym zamknięciu po stronie wschodniej oraz nieskiego trójprzęsłowego aneksu po południowej stronie prezbiterium. Korpus nawowy miał 28,4 metry długości i 12,8 metra szerokości. Szerokość samej nawy głównej wynosiła 9,3 metra, natomiast nawy bocznej zaledwie 1,9 metra, ale wschodnia część nawy bocznej była nieco szersza, ze względu na płytki ryzalit o funkcji kaplicy. Miał on 4,8 metra szerokości i długość jednego przęsła. Prezbiterium miało 18,2 metra długości i 8,1 metra szerokości, natomiast sąsiedni ryzalit 18,2 metrów długości i 4 metry szerokości. Rzut całości znacznie przypominał nieco starszy kościół franciszkanów z Głogowa. Obszar, na którym zbudowano kościół, był nachylony w kierunku północno – wschodnim, dlatego podczas budowy teren został wyrównany poprzez dodanie ubitej ziemi, wśród której zebrały się materiały budowlane, wylewka wapienna i drobny gruz ceglany.
Korpus nawowy otoczony był ceramicznym cokołem. Oświetlało go sześć ostrołucznych okien skierowanych na północ i dwa na zachód. Miały one formę lancetowatą, jednodzielną, z trójlistnymi zamknięciami wykonanymi z kształtek, które zostały otynkowane i pobielone, wraz ze ścianą pod łukami otworów okiennych. Kolejnych kilka podobnych otworów okiennych musiało doświetlać nawę boczną od południa. Okna w ścianie północnej były wysokie, za wyjątkiem małego okna we wnęce o wymiarach 2,2 x 1,4 metra, utworzonego ze względu na przegrodę lektorium. Od zachodu wiodło głównej wejście do kościoła, osadzone w obustronnie rozglifionym, zapewne ostrołucznym portalu. Pośrodku długości ściany północnej kolejny portal łączył kościół z zabudowaniami klasztornymi. Podział na nawy zapewniały ośmioboczne filary z granitowymi cokołami. Elewacje wewnętrzne, ościeża otworów i ceramiczne detale pomalowano na czerwoną farbą, podczas gdy sieć spoin podkreślono mlekiem wapiennym. Pierwsza posadzka miała konstrukcję drewnianą. Później na podbudowie z piasku i wylewce wapiennej położono ceramiczne płytki.
Ze względu na podsklepienie, prezbiterium opięte było od strony zewnętrznej przyporami. Południowy aneks przyprezbiterialny nakryty był dachem jednospadowym, który był tak wysoki jak parapety okien prezbiterium. Zbudowano na nim przypory, aby podeprzeć górną część ściany prezbiterium. W południowej ścianie prezbiterium znajdowały się trzy okna, dwa okna w ścianie północnej i prawdopodobnie jedno okno w ścianie wschodniej. Każde było wysokie i stosunkowo wąskie, wypełnione dwudzielnym maswerkiem. Osiowe laski maswerków w dolnych częściach wykonano z granitu. W górnych partiach zamykane były motywami trójliści. W zachodnim skraju północnej ściany prezbiterium znajdował się otwór drzwiowy prowadzący na wirydarz. W środkowym przęśle ściany południowej znajdował się portal, który łączył prezbiterium z aneksem. Na nawę prezbiterium otwierało się arkadą tęczy, przegrodzoną lektorium o wysokości około 3 metrów. W środku prezbiterium nad każdym z trzech przęseł znajdowało się sklepienie krzyżowe z gruszkowatymi w przekroju ceramicznymi żebrami opartymi na trójściennych wspornikach.
W drugiej połowie XIV wieku kościół klasztorny poddany został gruntownej przebudowie, na skutek której powstał większy dwunawowy korpus z czterema przęsłami długości i osobnymi dachami dwuspadowymi nad każdą z naw, oraz czteroprzęsłowe prezbiterium, które było wyższe od pierwotnego i zamknięte od wschodu wielobocznie, pięcioma bokami ośmioboku. Po dodaniu wschodniego przęsła do prezbiterium, miało ono 25,8 metrów długości. Nadal sąsiadował z nim od południa niższy aneks, za wyjątkiem nowszego przęsła wschodniego. Wewnętrzne wymiary korpusu nawowego wynosiły: 28,4 metrów długości i 18,6 metrów szerokości, z czego nawa główna miała 10,8 metrów szerokości, a nawa boczna 6,2 metra szerokości.
Ściany i filary XIV-wiecznej nawy południowej zostały zbudowane na nowo od fundamentów. Były cieńsze niż ściany północna i zachodnia, pozostałe po starszym i węższym korpusie. Z trzech stron korpus nawowy podparto uskokowymi przyporami. Nawę południową ozdobiono fryzem z ustawionych pod skosem cegieł oraz powyższe wysokim fryzem tynkowanym, opinającym także elewację zachodnią. Po otynkowaniu wyższy fryz został pomalowany na czerwono z czarnymi paskami wzdłuż krawędzi. Wszystkie wysokie okna w zaadaptowanych ścianach zostały zamurowane. Nowe okna miały różne kształty i rozmiary. Największe, z ościeżami rozwartymi do wewnątrz, znajdowało się w ścianie zachodniej, na osi nawy głównej, nad otworem wejściowym. W południowej ścianie korpusu znajdowały się cztery ostrołuczne i rozglifione okna, przy czym okno umieszczone w drugim przęśle od zachodu było niższe od pozostałych ze względu na boczny portal. W pobliżu sklepienia, we wschodniej ścianie nawy bocznej znajdowało się okno okrągłe. We wnętrzu nowe filary międzynawowe zostały zbudowane na wydłużonym planie ośmioboku, miały lizeny od strony nawy południowej, krawędzie ozdobione wklęskami i piaskowcowe cokoły. Do północnej ściany nawy głównej dostawiono podobnie profilowane półfilary bez cokołów. Na piaskowcowych wspornikach osadzono żebra XIV-wiecznego sklepienia.
Prezbiterium oświetlało od drugiej połowy XIV wieku siedem okien południowych i wschodnich. Wysokość trzech otworów okiennych z XIII wieku w ścianie południowej została zwiększona, choć oryginalne parapety i laski pozostały. Otwory okienne z XIII wieku w ścianie północnej zostały zamurowane, ale w ich dolnych partiach utworzono małe okna z odcinkowymi zamknięciami, zwrócone w stronę klasztoru. Przedłużoną, nie przysłoniętą aneksami część prezbiterium podparto przyporami, pozostawiono też starsze przypory północne i południowe ponad dachem aneksu. Dzięki licznym podparciom wnętrze prezbiterium mogło zostać podsklepione. Na zachodzie było połączone z nawą za pomocą otworu w przegrodzie lektorium, nad którym znajdowała się ostrołuczna arkada tęczy z łagodnym profilowaniem wykonanym z ceglanych kształtek. Łuk arkady opadł do piaskowcowych gzymsów, które zostały ozdobione wklęsłościami u dołu i sfazowane u góry. Poniżej gzymsów krawędzie arkady były nieozdobione. W ścianach wzdłużnych prezbiterium przekształcone XIII-wieczne otwory prowadziły do klasztoru i do aneksu południowego.
Kolorystyka wnętrza kościoła składała się z tynkowanych, bielonych ścian, filarów, pól sklepiennych, a także z ceramicznych krawędzi arkad oraz żeber sklepiennych malowanych na czerwono z białymi spoinami. Czerwoną farbą akcentowane były ponadto krawędzie okien i arkada tęczy. Filary i półfilary kościoła miały uwydatnione krawędzie, a filary międzynawowe również uwydatnione cokoły. Prawdopodobnie w XV wieku zastosowano nową kolorystykę, kiedy to krawędzie arkad i lizen zostały pomalowane na czarno i żółto z motywami ciosów i białym spoiwem. Imitacje ciosów zostały pokryte ornamentami geometrycznymi w kształcie litery v, które kontrastowały z tłem i były odpowiednio czarne i żółte.
Pod koniec XV wieku, w ramach odbudowy po pożarze, korpus nawowy kościoła i prezbiterium zostały obniżone, korpus przykryto wysokim, prawdopodobnie asymetrycznym dachem, aneks południowy przy prezbiterium zburzono, a na styku nawy południowej i prezbiterium wzniesiono smukłą wieżę o wymiarach zewnętrznych 3,1 x 2,9 metra. Zburzone ściany aneksu, które podtrzymywały prezbiterium, zostały zastąpione przyporami, natomiast budowa wieży wymusiła zamurowanie okna wschodniego bocznej nawy i przeprucie pod nim przejścia. W prezbiterium wzdłuż osi wschodniego przęsła utworzono kryptę o długości 5,1 metra i szerokości 2,4 metra, przykrytą wysokim sklepieniem kolebkowym, otynkowaną i oświetloną przez okno skierowane na wschód. Również w korpusie nawowym założono kolebki, które zostały ozdobione siecią żeber, znajdującą się około 1,5 metra niżej niż sklepienie w prezbiterium. W korpusie zastosowano wzory znane z kościoła św. Piotra i Pawła w Zgorzelcu, ale w nawie głównej wzbogacone o dodatkowe żebra poprzeczne w połowie przęsła, przy czym zmiana układu sieci żeber mogła wynikać z umieszczenia we wnętrzu półfilarów przy ścianie północnej. Obniżone filary międzynawowe połączono półkolistymi arkadami. Po późnogotyckiej przebudowie wnętrza kościoła musiały być malowane dwukrotnie. Pierwsza kolorystyka została zaprojektowana jako czerwono – biała. Ściany pokryto boniowaniem z białymi prostokątami i czerwoną spoiną. Krawędzie filarów i żebra sklepień ozdobiono imitacjami ciosów w kolorze czerwonym i podkreślono białymi spoinami. Druga kolorystyka składała się z bielonych ścian i iluzorycznych żółtych ciosów z czarnymi spoinami.
Późnogotycka wieża miała 26,5 metrów wysokości, dzięki czemu była wyższa od korpusu i prezbiterium. Przykryto ją dachem dwuspadowym, poniżej którego zróżnicowana artykulacja i uskok muru z ceramicznym zwieńczeniem dzieliły elewacje na dwa segmenty. W otynkowanej górnej części południowej elewacji znajdowały się dwie ostrołukowe blendy z rzędami małych okien. W ceramicznej elewacji dolnego segmentu znajdował się pionowy rząd otworów okiennych w kamiennych ramach, które oświetlały ryzalitowo wysuniętą klatkę schodową wieży. Otynkowana wschodnia elewacja wieży zawierała pionową oś otworów okiennych, które były prostokątne w dolnym segmencie i przykryte łukami odcinkowymi w górnym segmencie. Pierwsze piętro wieży składało się z zachodniego pomieszczenia zburzonego aneksu, które zostało dostosowane, połączone z prezbiterium i nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Drugie piętro, do którego można było wejść z niższej kondygnacji, zostało nakryte sklepieniem kolebkowym. Następne dwa piętra wieży zostały nakryte płaskimi stropami.
Stan obecny
Dawny kościół klasztorny na początku XXI wieku był przysadzistym budynkiem z zamurowanymi gotyckimi oknami, nad dawnym korpusem nawowym nakrytym ceramicznym, dwuspadowym dachem i naczółkiem od zachodu, bardziej przypominającym nowożytny spichlerz niż gotycką budowlę sakralną. W 2002 roku rozpoczęto prace budowlane oraz konserwatorskie, które miały na celu przywrócenie zabytkowi formy gotyckiej. Wpierw odbudowano wieżę i uszkodzoną część południowej ściany prezbiterium. Wieżę wzniesiono do korony murów prezbiterium, a samo prezbiterium nakryto całkowicie nowym dachem. Następnie odrestaurowano w 2014 roku korpus nawowy, nad którym odbudowano zachodnie szczyty i przywrócono dwuspadowe dachy nad nawami, przy czym usunięto dodatkową kondygnację nad nawą boczną.
W środku kościoła zachowały się do dnia dzisiejszego późnogotyckie sklepienia obu naw korpusu. Niestety, pomimo prac remontowych, nadal istnieje zagrożenie ich zwalenia, a wnętrze budynku nie jest udostępnione dla zwiedzających. Od zewnątrz widoczne są natomiast odrestaurowane XIV wieczne okna północne korpusu nawowego oraz zamurowane okna północne prezbiterium z końca XIII wieku. Spośród dawnych zabudowań klauzury, jakie były zgrupowane wokół wirydarza, do czasów współczesnych zachowało się jedynie cztery i pół przęsła sklepienia krużganka, ze wspornikiem z płaskorzeźbioną winną latoroślą i zwornikiem w kształcie tarczy herbowej w narożniku północno – zachodnim. Relikty gotyckich sklepień są eksponowane w nowożytnych budynkach mieszkalnych przylegających do nawy kościoła franciszkańskiego od północy. Na południowej ścianie kamienicy przy placu Młynów 7 widoczne są fragmenty murów dawnej klauzury wraz z cegłami układnymi w wątku gotyckim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Lasota C., Legendziewicz A., Medieval Friar Minor Church in Brzeg – from the second half of the 13th to the beginning of the 16th century, „Archaeologia Historica Polona”, 30/2022.
Peszko A., Klasztor i kościół franciszkanów w Brzegu: fundacja oraz ich losy pokasacyjne, „Brzeski Rocznik Zamkowy”, 2/2021.
Szafrański T., Klasztory franciszkańskie na Śląsku w XIII wieku i ich przynależność organizacyjna, „Roczniki Humanistyczne”, tom 7, 2/1958.
Zlat M., Brzeg, Warszawa 1979.