Historia
Gotycki kościół Świętej Trójcy wzniesiono na terenie Nowego Miasta braniewskiego, założonego przez biskupa Hermanna z Pragi po 1341 roku i dążącego do utworzenia własnej parafii. Prace rozpoczęto po 1437 roku, kiedy to wydana została przez biskupa warmińskiego Franciszka Kuhschmalza zgoda na jego budowę. Ponadto biskup udzielił odpustu z którego środki miały być przeznaczone na urządzenie kościoła.
Na podstawie wizytacji biskupiej z XVI wieku wiadomo, że kaplica posiadała swoje uposażenie ziemskie, które po wydzierżawianiu stanowiło przychód w wysokości trzech grzywien. Ponadto magistrat Braniewa pobierał dziesięcinę na rzecz kaplicy, która wraz z dochodem z gruntu stanowiła pięć grzywien i była wypłacana proboszczom. Msze odbywały się nieregularnie, w dni powszednie, gdyż w kościele Świętej Trójcy nie wolno było odprawiać nabożeństw w niedziele i święta, aby nie sprawiać konkurencji farze staromiejskiej.
W 1455 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej, kaplica została zniszczona przez Krzyżaków, nie wiadomo jednak w jak znacznym stopniu. Jeśli pierwotna budowla była drewniana, mogło dojść do jej całkowitego spalenia. W 1498 roku zmarł Tomasz Werner, który przed śmiercią zapisał pięć grzywien legatu dla kaplicy. Został on przeznaczony na przeprowadzoną na początku XVI wieku odbudowę czy też budowę nowej świątyni. Kolejna wzmianka o kościele pojawiła się dopiero w latach 1565-1572 oraz w 1584 roku z okazji przeprowadzonej wówczas renowacji i ponownej konsekracji.
W latach 1681-1686 przeprowadzono remont, w trakcie którego być może powiększono korpus budowli, od północy dobudowano kruchtę, a od wschodu zakrystię. Następne remonty miały miejsce w latach 1860, 1896, 1899 i 1936. Po niewielkich zniszczeniach wojennych zabytek odrestaurowano w latach 1945-1951. W 1992 roku budowla zaczęła służyć wiernym obrządku greckokatolickiego.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły w układzie gotyckim, na fundamentach z kamienia polnego, jako budowla salowa, pięcioprzęsłowa, na planie wieloboku o długości 24 metrów i szerokości 9 metrów, z trójbocznym zamknięciem od strony wschodniej. Jego korpus, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, przykryto dachem dwuspadowym, wielopołaciowym nad wschodnim zamknięciem.
Elewacje korpusu budowli nie zostały opięte przyporami, najwyraźniej więc nie planowano w niej zakładać sklepień. W murach przebito duże, ostrołucznie zamknięte, profilowane okna oraz dwa portale wejściowe: południowy i zachodni. Gładkie powierzchnie ścian od północy, południa i wschodu przedzielono jedynie horyzontalnie niskimi cokołem oraz gzymsem pod okapem dachu.
Prostą budowlę najbardziej ozdabiała fasada zachodnia, składająca się z dwóch kondygnacji: trójosiowego parteru oraz pięcioosiowego szczytu sterczynowego. W dolnej kondygnacji znalazł się główny portal wejściowy – ostrołukowy, z walcowatymi kształtkami w archiwolcie, flankowany przez dwie nieco węższe ostrołukowe arkady. Powyżej, nad tynkowanym fryzem przepruto rząd czterech niewielkich, glifowanych dwoma uskokami, ostrołukowych okien. Połączyły one dolną część elewacji ze szczytem, sytuując się na granicy jego pola. Sam szczyt rozczłonkowany został przez lizeny oraz wypełniające je blendy i okna górnej kondygnacji. Lizeny opracowano trójbocznie oraz zwieńczono sterczynami.
Stan obecny
Niewielka budowla zachowała do dnia dzisiejszego układ przestrzenny z okresu gotyku, z bryłą powiększoną o nowożytną kruchtę północną i nowożytną zakrystię wschodnią, które przysłoniły część oryginalnych murów. Największą uwagę przyciąga bogata fasada zachodnia zabytku z licznymi oknami, arkadami i sterczynowym szczytem, niestety rozbudowanym o nowożytną dzwonnicę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Dywicka Ż., Architektura kościoła (obecnie cerkwi grecko-katolickiej) pw. św. Trójcy w Braniewie, praca licencjacka wykonana w Instytucie Historii Sztuki pod kierunkiem prof. UG, dra hab. Mirosława Kruka, Gdańsk 2017.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.