Historia
Budowę gotyckiego kościoła św. Katarzyny w Braniewie (Braunsberg) rozpoczęto w 1343 lub 1346 roku. Został on wzniesiony na tym samym miejscu, gdzie już wcześniej od około 1280 roku istniał kościół drewniany lub niewielki kościół murowany, bowiem w czasie drugiej lokacji miasta z 1280 roku miejscowa fara uposażona została sześcioma wolnymi włókami ziemi. Ponadto w akcie lokacji parafia miała nadane wezwanie św. Katarzyny, co sugerowałyby istnienie jakiejś świątyni.
Prace budowlane nad kościołem rozpoczęto od części wschodniej. Brali w nich udział murarze Godico de Hamme, Hermanus Penkune i Heyne Penkune, którzy w 1347 roku otrzymali obywatelstwo miejskie. Do około 1350 roku ukończono budowę murów obwodowych, powstających jeszcze w układzie bazylikowym. Najpewniej w 1367 roku nastąpiła zmiana koncepcji i po zawarciu umowy z Heinrichem Penkune mury naw bocznych podwyższono do formy halowej, wznosząc jednocześnie arkady międzynawowe. W 1381 roku ukończona została budowa korpusu kościoła, który miał już być wówczas zadaszony i posiadać przeszklone okna. Za ten etap prac odpowiedzialni byli mistrzowie murarscy Berndt i Johann. W 1407 roku odnotowana została wzmianka o istnieniu w kościele organów.
W drugim dziesięcioleciu XV wieku podjęto budowę kaplic bocznych oraz masywnej wieży, dla której w 1425 roku kupiono zegar. Choć wzniesiona później i w odmiennym wątku (gotycki układ cegieł zastosowano już w przyziemiu wieży, w odróżnieniu od wendyjskiego wykorzystywanego przy wznoszeniu korpusu), wieża najpewniej planowana była już od początku, na co wskazywałby układ przypór kościoła. Około 1442 roku zasklepiono korpus nawowy, ale z powodu pożaru z 1480 roku sklepienia oraz wschodni szczyt musiano odbudowywać przed końcem XV wieku. W XVI wieku trwały ostatnie prace wykończeniowe i uzupełnienia. W 1500 roku biskup Łukasz Watzenrode założył na wschodniej stronie północnej nawy bocznej murowaną emporę muzyczną, zamkniętą sklepieniem gwiaździstym. W XVII wieku kościół otrzymał bogate wyposażenie m.in. ołtarz główny, drewniane stalle kapłańskie i ławy dla rajców miejskich.
Kościół na przestrzeni lat ulegał wielu katastrofom. W 1480 roku spłonął na skutek uderzenia pioruna, w 1520 roku została uszkodzona wieża w czasie wojny pruskiej i oblężenia miasta przez wojska polskie. W 1536 roku prace remontowe prowadzić miał przy niej mistrz Niclis z Ornety. Nowożytne prace remontowe prowadzono w latach 1812, 1855-1859 (kiedy to przebudowano szczyt wschodni) oraz w okresie 1891-1897. W czasie II wojny światowej kościół został prawie całkowicie zniszczony, zachowały się jedynie mury obwodowe po stronie południowej, połowa murów po stronie północnej i część prezbiterium. Z wieży pozostał jeden kikut, natomiast w rożnym stopniu przetrwało 9 z 10 masywnych filarów korpusu nawowego. Odbudowę i restaurację przeprowadzono w latach 1975-1985.
Architektura
Kościół św. Katarzyny w Braniewie otrzymał formę trójnawowej, sześcioprzęsłowej hali o długości 43,3 metrów oraz szerokości 26,1 metrów, nie posiadającej wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Od wschodu każdą z naw zakończono wielobocznie, przy czym nawę główną przedłużono o oskarpowaną apsydę założoną na planie pięciu boków ośmioboku. Wschodnie zakończenia naw bocznych wyróżniono ściętymi zewnętrznymi narożnikami, przez co otrzymały one pięcioboczny kształt „półapsyd”. Fasadę zachodnią utworzono w postaci wielkiej, masywnej, czworobocznej wieży o wymiarach 12,4 x 13,3 metrów, obudowanej od północy i południa dwiema kaplicami. Wraz z nią całkowita długość kościoła wyniosła 62,2 metry. Od strony północnej wejście do nawy bocznej poprzedzone zostało kruchtą, natomiast zakrystię usytuowano po północnej stronie apsydy prezbiterialnej.
Elewacje wieży ozdobiono licznymi ostrołucznymi i prostokątnymi blendami, flankującymi regularnie rozmieszczone okna, zgrupowane pod dwa lub cztery. Wysokie najwyższe piętro przeprute zostało dużymi dwudzielnymi przeźroczami, z których każdy lancetowaty otwór uzyskał wykrój podobny do sąsiednich blend, a każdy górny był kolistym otworem podobnym do rzędu kolistych blend poprowadzonych pod okapem dachu wieży. Ponadto większość z jej kondygnacji rozdzielono tynkowanymi fryzami. Podział horyzontalny korpusu nawowego utworzył niski, profilowany cokół oraz gzyms pod okapem dachu. Elewacje korpusu opięto uskokowymi przyporami, a dodatkowy silny akcent wertykalny utworzyły wysokie, ostrołuczne, profilowane okna, w większości wypełnione trójdzielnym laskowaniem. Całość korpusu (poza apsydą przy nawie głównej i wschodnimi zamknięciami naw bocznych) przykryto dwuspadowym dachem, od wschodu opartym na trójkątnym szczycie, pierwotnie w dolnej partii zdobionym czterema złożonymi blendami, a wyżej artykułowanym kratownicami z trójkątnymi zwieńczeniami i ukoronowanym pięcioma sterczynami o równej wysokości.
Prawdopodobnie wygląd wschodniej części braniewskiego kościoła wzorowany był na pomorskim kościele św. Bartłomieja w Demmin (oraz kilku innych, np. kościele NMP w Gransee, NMP w Prenzlau, czy lubeckich kościołach św. Jakuba i św. Piotra). Nie została jednak ona dokładnie skopiowana, lecz twórczo przekształcona, oraz dołożona do głównych tendencji architektury Warmii, przejawiających się w silnie od zewnątrz ujednoliconym, zwartym korpusie nawowym, którego ścięte wschodnie narożniki zostały zintegrowane z okazałym szczytem wschodnim.
Trójnawowe wnętrze kościoła utworzyło dziesięć ośmiobocznych, gładkich, masywnych filarów, ustawionych w dwóch rzędach, które połączono wydatnymi, oprofilowywanymi arkadami i przykryto w całości sklepieniami gwiaździstymi. Przęsła uformowano w klasyczny układ travée o kwadratowych podziałach w nawach bocznych, którym odpowiadały w nawie głównej poprzecznie prostokątne. Sklepienia gwiaździste otrzymały wzory czteroramienne w korpusie, sześcioramienne w apsydzie głównej oraz dziewiecio i dziesięcioramienne we wschodnich zamknięciach naw bocznych. Ich żebra podtrzymywane były przez wieloboczne, profilowane wsporniki. Wypełnienie północno – wschodniej apsydy od początku XVI wieku stanowiła nadwieszana empora, dostępna schodami z wieżyczki przy zakrystii, przesklepiona w przyziemiu gwiaździście i zaopatrzona w parapety.
Stan obecny
Swój obecny wygląd kościół zawdzięcza XX-wiecznej odbudowie ze zniszczeń wojennych, podczas której praktycznie od podstaw musiano odtwarzać zachodnią część kościoła z wieżą i bocznymi kaplicami oraz dużą część północnej części budowli. Średniowieczne są mury obwodowe do wysokości około 20 metrów od strony północnej, całkowicie zrekonstruowano mury od czwartego przęsła licząc od wschodu. Najmniej ucierpiała wschodnia, prezbiterialna część kościoła, lecz trzeba było odbudować szczyt ponad korpusem, przy czym nadano mu niestety formę neogotycką z czasów XIX-wiecznej renowacji. Spośród filarów międzynawowych oryginalne w całości są trzy wschodnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamski J., Między „modusem regionalnym” a innowacją. Kościół św. Katarzyny w Braniewie i jego związki z gotycką architekturą południowych pobrzeży Bałtyku [w:] Studia Zamkowe, t. IV, red. A. Dobry, B. Pospieszna, Malbork 2012.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.